ص:2

ص:3

ص:4

ب) محاسبه نفس51

ج) تزکیه نفس52

یک _ تعریف تزکیه52

دو _ لزوم و اهمیت تزکیه53

سه _ مراحل تزکیه55

گام اول _ دردمندی55

گام دوم _ پیراستن نفس55

گام سوم _ پاسبانی از دل56

گام چهارم _ دل بستن به آفریدگار56

گام پنجم _ خودآرایی57

گام ششم _ یاری خواستن از خداوند57

چهار _ روش تزکیه و تهذیب نفس58

فصل سوم: رابطه صالحان با خانواده و خویشان59

1. رفتار صالحان با پدر و مادر59

الف) نیکی به پدر و مادر59

ب) رعایت نهایت ادب و احترام60

ج) شیوه سخن گفتن با پدر و مادر61

د) فروتنی ویژه در برابر پدر و مادر61

ه_) یاد پدر و مادر و دعا برای آنها62

2. رفتار صالحان با همسر62

الف) دوستی و مهربانی63

ب) برآورده ساختن نیاز جنسی63

ج) پاکیزگی و آراستگی64

د) هم نشینی نیکو65

ه_) سرپرستی مرد در خانواده66

و) مشاوره و سازش67

ز) پای بندی به تعهدات69

3. رفتار صالحان با فرزند70

الف) محبت به فرزند70

ب) احترام به فرزند71

ج) گذشت و بخشش72

ص:5

د) دعا برای فرزند73

ه_) تربیت صحیح73

و) روش های صالحان در تربیت فرزند75

یک _ پرورش ایمان75

دو _ کوشش برای برپا داشتن نماز76

سه _ آموزش اخلاق77

چهار _ پیش گیری از انحراف اخلاقی فرزندان77

4. رفتار صالحان با خویشاوندان78

فصل چهارم: رابطه صالحان با جامعه82

1. رفتار صالحان در عرصه اخلاق و ادب82

الف) همسایه داری83

ب) یتیم نوازی84

ج) مهمان داری84

د) مهرورزی و دوستی86

ه_) خوش رفتاری87

یک _ خوش رویی88

دو _ خوش صحبتی89

سه _ خوش خویی89

و) مردم داری90

ز) گذشت91

ح) فروتنی91

ط) بردباری92

ی) خدمت گزاری92

یا) ایثار93

یب) اصلاح میان مردم93

یج) وفای به عهد و پیمان94

ید) امانت داری95

یه) احترام به حقوق دیگران96

یک _ احترام به جان یکدیگر96

دو _ احترام به مال96

سه _ احترام به ناموس97

ص:6

چهار _ احترام به آبرو97

اول _ مسخره کردن98

دوم _ عیب جویی98

سوم _ لقب زشت دادن99

چهارم _ بدگمانی99

پنجم _ تجسس100

ششم _ غیبت100

هفتم - تهمت101

یو) پاکیزگی و آراستگی101

یز) حفظ حجاب و پوشش مناسب102

یح) فروتنی در راه رفتن103

یط) نیکو سخن گفتن104

2. رفتار صالحان در عرصه فرهنگ105

الف) امر به معروف و نهی از منکر106

ب) مبارزه با سنت های نادرست107

3. رفتار صالحان در عرصه اقتصاد108

الف) دیدگاه قرآن درباره ثروت و رفاه108

ب) فعالیت های سالم اقتصادی109

یک _ کار و تلاش109

دو _ رعایت مقررات در روابط مالی110

ج) ارزش های رفتاری113

یک _ میانه روی در مصرف113

اول _ معنای بُخل113

دوم _ معنای اسراف114

سوم _ معنای تبذیر114

دو _ خویشتن داری در حال فقر115

سه _ حمایت مالی از نیازمندان116

چهار _ پرداخت مالیات های شرعی118

اول _ زکات118

دوم _ خمس120

د) انحراف در امور مالی120

ص:7

یک _ دادوستد غیرعاقلانه120

دو _ رشوه121

سه _ رباخواری121

چهار _ کم فروشی و کلاهبرداری123

4. رفتار صالحان در عرصه سیاست124

الف) رفتار صالحان با زمام دار صالح124

یک _ مشارکت سیاسی124

دو _ فرمان بری از حکومت اسلامی126

سه _ حفظ وحدت و هم دلی128

چهار _ نظارت همگانی بر قدرت129

ب) رفتار صالحان با حکومت نامشروع130

یک _ حضرت موسی131

دو _ مؤمن آل فرعون131

سه _ لقمان حکیم131

چهار _ اصحاب کهف132

پنج _ ساحران بنی اسرائیل132

ج) حکومت صالحان133

یک _ شرایط و ویژگی های رهبر شایسته134

اول _ دانش و آگاهی135

دوم _ عدالت135

سوم _ تدبیر و توانایی136

دو _ شیوه حکمرانی صالحان137

اول _ نگرش درست به قدرت137

دوم _ برپا داشتن ارزش ها138

سوم _ قانون گرایی140

چهارم _ دادگستری140

پنجم _ مشورت با مردم141

فصل پنجم: معرفی اسوه های صالحان در قرآن143

1. پیامبران اولوالعزم143

الف) حضرت محمد صلی الله علیه و آله، اسوه رحمت و مهربانی143

یک _ اخلاق پسندیده پیامبر143

ص:8

اول _ گذشت بی اندازه144

دوم _ نرمخویی و مدارا145

سوم _ محبت به کودکان146

چهارم _ مشورت با مردم146

دو _ دین داری پیامبر147

ب) حضرت نوح علیه السلام، اسوه استقامت و دل سوزی147

یک _ نُصح149

دو _ درخواست نکردن مزد149

سه _ دل سوزی149

چهار _ نراندن مؤمنان مستضعف150

ج) حضرت ابراهیم، اسوه توحید150

د) حضرت موسی، اسوه مبارزه با استکبار153

یک _ توجه، دعا و زاری به درگاه الهی در همه حال154

دو _ مبارزه با انحراف ها و خرافه ها154

ه_) حضرت عیسی، اسوه فروتنی و ساده زیستی155

2. دیگر پیامبران الهی155

الف) آدم، اسوه بازگشت به سوی خدا156

ب) ادریس، اسوه آموختن و تدریس156

ج) هود، اسوه صراحت در پیام رسانی157

د) لوط، اسوه مبارزه با فساد اخلاقی158

ه_) صالح، اسوه صبر و متانت در برخورد با مخالفان159

و) اسماعیل، اسوه تسلیم160

ز) یعقوب، اسوه صبر و گذشت162

ح) یوسف، اسوه عفت و امانت163

یک _ خدا محوری163

دو _ پاک دامنی163

سه _ تلاش برای دفع کامل اتهام164

چهار _ حلم، گذشت و بزرگواری164

پنج _ گرامی داشت پدر و مادر165

ط) ایوب، اسوه شکیبایی و زاری به درگاه خدا166

ی) شعیب علیه السلام، اسوه در اصلاح اقتصادی166

ص:9

یا) داوود، اسوه کار و تلاش در صنعت و هنر167

یک _ جهاد شجاعانه در راه خدا168

دو _ داوری عادلانه168

سه _ ساده زیستی و خودکفایی168

یب) سلیمان، اسوه زمام داری169

یج) یونس، اسوه تسبیح و توسل171

ید) زکریّا، اسوه پیش تازی در نیکوکاری172

یه) یحیی، اسوه شهادت173

3. زنان اسوه174

الف) مریم، اسوه عفت و صدق174

ب) آسیه، اسوه پایداری در ایمان175

ج) فاطمه علیهاالسلام، کامل ترین اسوه و جامع صفات حسنه176

یک _ آیه تطهیر176

دو _ آیات سوره «هل اتی»177

فصل ششم: پاداش صالحان181

1. هدایت پروردگار181

2. ولایت و سرپرستی خداوند181

3. روزی الهی181

4. یاری الهی182

5. مهر و محبت الهی182

6. رحمت الهی182

7. محبوبیت182

8. امنیت182

9. عزت و سربلندی182

10. خوش بختی و سرانجام نیک182

11. زندگی پاک182

12. گشایش در امور182

13. آسان شدن کارها182

14. اصلاح امور182

15. بهره مندی از دعای فرشتگان182

16. یاری فرشتگان182

ص:10

17. برآورده شدن دعا182

18. نجات از غم182

19. بخشش و زدودن بدی ها182

20. مرگ آسان182

کتاب نامه182

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

عناصر سلوک و رفتار، متشکل از علم و آگاهی است که علاقه و تمایلی نیرومند، آن را برمی انگیزد و از قدرت بر عمل _ که نتیجه به هم رسیدن این دو عنصر است _ رفتار ارادی تحقق می یابد.(1)

از نظر غزالی، عوامل ادراکی، وجدانی و شوقی، برای انجام گرفتن عمل دست به دست هم می دهند(2) و هر فعل و رفتار آدمی، از فعالیت قلب (روح) و اندام او برمی خیزد و از همین عناصر تشکیل می شود.(3)

به بیان قرآن، عمل هر کس، متناسب با نیت و سمت وسوی فکری و ساختار درونی اوست: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ؛ بگو: هر کس بر اساس ساختار [روانی] خود عمل می کند.» (اسراء: 84) بنابراین، نمی توان رفتار انسان را، جدا از ساختار روحی و ذهنی او مانند باورها و احساسات، بررسی کرد.(4)

مراد از «رفتار» در این نوشتار، مفهوم گسترده آن است که همه اعمال بیرونی و فعالیت های درونی را دربرمی گیرد که به نوعی، نمود خارجی دارند. ازاین رو، درباره عقاید، اخلاق، عواطف و روحیه صالحان نیز بحث می شود.

ص:17

صلاح عبارت است از پیمودن راه رستگاری و برخی گفته اند: صلاح، استقامت حال باشد بر آنچه شرع و عقل، آدمی را به سوی آن دعوت کند و صالح، کسی را نامند که بر ادای حقوقی که آفریدگار و آفریده شدگان بر عهده او دارند، قیام ورزد، «الخالصُ من کلِّ فساد».

به گفته راغب، صلاح ضد فساد است. در قرآن، گاه در برابر فساد به کار رفته و گاهی در برابر «سیئه» که به معنای گناه و بدی است.(1) با دقت در معنای «فساد»، مفهوم «صلاح» نیز روشن تر می شود: «فساد، خارج شدن امور از حالت اعتدال است؛ چه کم باشد و چه زیاد و نقطه مقابل آن صلاح است.»(2) بنابراین، صلاح، حالت «اعتدال» و صالح، «انسان معتدل» است. الخالصُ مِن کلّ فساد.(3)

اعتدال، تمام نیکی ها و شایستگی ها را دربرمی گیرد. ازاین رو، خداوند، پیامبر و مسلمانان راستین را امت میانه رو و معتدل معرفی کرده است.(4)

در تفسیر نمونه آمده است: «صالح بودن؛ یعنی شایستگی از نظر اعتقاد و ایمان، شایستگی از نظر عمل و شایستگی از نظر گفتار و اخلاق».(5)

از دیدگاه برخی قرآن پژوهان، صلاح در مواردی به کار می رود که موجودی، کمال مناسب با نوع خود و آنچه را از او انتظار می رود، به دست آورد، چنان که حقیقت فساد، به کمال نرسیدن موجودی است که انتظار می رود در شرایط مناسب به کمال برسد یا از دست دادن کیفیت و کمالی است که بقا و دوام آن انتظار می رود.(6)

ص:18

بنابراین، انسان صالح همان انسان کامل است؛ کسی که همه استعدادها و ارزش های انسانی در او به صورت هماهنگ رشد کرده و به کمال رسیده است. شهید مطهری در این باره می نویسد:

کمال انسان در تعادل و توازن اوست؛ یعنی انسان با داشتن این همه استعدادهای گوناگون، فقط به سوی یک استعداد گرایش پیدا نکند و استعدادهای دیگرش را مهمل و معطل نگذارد و همه را در یک وضع متعادل، همراه هم رشد دهد. پس انسان کامل در همه میدان های انسانی، قهرمان است.(1)

در این مجموعه به همه جنبه های رفتاری صالحان از نظر فردی و اجتماعی؛ سیاسی و عبادی؛ مادی و معنوی و روحی و اخلاقی توجه شده است.

گفتنی است صلاح و کمال مراتبی دارد و صالحان دارای مراتبی هستند. ازاین رو، برخی پیامبران الهی از خداوند می خواستند که آنها را در گروه صالحان قرار دهد(2) یا به آنان ملحق سازد(3) و این، نه تحصیل حاصل، بلکه از باب کمال طلبی و بالا بردن مقام بوده است.(4)

به تصریح قرآن، هر کس ایمان آورد و کارهای شایسته کند، در ردیف صالحان قرار خواهد گرفت: «الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ». (عنکبوت: 9) پس نباید حلقه صالحان را چنان تنگ کرد که مخاطبان از راه یافتن به آن ناامید شوند؛ زیرا داشتن ایمان کامل و پیراسته از هرگونه شرک و انجام عمل صالح به شایسته ترین شکل، امری دشوار، ولی امکان پذیر است.

ص:19

ص:20

زندگی دارد که همه راه های زندگی اش به او پایان می یابد، برای او کار می کند و امور و حادثه ها را بر مبنای او تفسیر می کند. محور زندگی صالحان، خدای یکتاست. از دیدگاه قرآنی، در جهانی خدامحور، تفسیر نهایی همه پدیده ها، تفسیرهای هستی شناسانه و اخلاقی وابسته به وجود خداوند است. در این جهان، همه پدیده ها و حوادث، سرگذشت جهان و جهانیان و سرنوشت آنها، تفسیر می خواهد و انسان وقتی آرام می گیرد که در این تفسیرها به پاسخ برسد. شاید یکی از معانی «أَلاَ إِلَی اللّه ِ تَصِیرُ الْأُمُورُ؛ [بدان که ]همه کارها به خدا بازمی گردد.» (شورا: 53) این باشد که در پی گیری امور، خواهی دید که پس از چون و چراها و پیچ وتاب های بسیار به خدا می رسی.(1)

ص:21

که مؤمن به مرتبه ای از مراتب یقین رسیده باشد، چنان که امیر مؤمنان علی علیه السلام، پارسایان را این گونه توصیف می کند: «وَ إیْمانا فی یَقینٍ؛ دارای ایمانی آمیخته با یقین هستند».(1)

ص:22

باید خط مشی معینی داشته باشد و لازمه حرکت در مسیری معین، آن است که خود را از اموری که موافق هوس های آنی وی می باشند، ولی با هدف و اصولی که در پیش گرفته، منافات دارند، نگه داری کند. لذا تقوا به معنی عام، لازمه تحت فرمان عقل زیستن و به عبارتی لازمه انسانیت است.(1)

نکته دیگر اینکه تقوای صالحان، تقوای قوّت است، نه تقوای ضعف. تقوای قوت این است که انسان در خود، حالت و توانی پدید آورد که وی را از نظر روحی و اخلاقی از گناه و ناپاکی در امان نگه دارد، به گونه ای که اگر در محیطی با وسایل گناه قرار بگیرد، آن حالت روحی مانع از آلودگی وی به گناهان شود. در تقوای ضعف، انسان برای حفظ خود از آلوده شدن به گناهان از اسباب آنها می گریزد و همیشه خود را از محیط گناه دور نگه می دارد.(2)

ص:23

شعیب پیامبر به قدری از حبّ خدا گریست تا کور شد، آن گاه خدا بینایی اش را به او بازگرداند. دوباره به حدّی گریه کرد تا کور شد و خداوند باز بینایی اش را به او برگرداند. چون نوبت چهارم شد، به او وحی آمد: یا شعیب تا کی به این کار ادامه می دهی؟ اگر از ترس آتش است، از آتش پناهت دادم و اگر از شوق بهشت است، آن را عطایت کردم. عرض کرد: الهی، ای سید من! تو نیک می دانی که از ترس آتش و شوق بهشت گریه نمی کنم، بلکه محبتت بر دل من گره خورده است؛ نمی توانم تو را ببینم و صبر کنم.(1)

آری، درختان شوق در باغ سینه مؤمنان راستین که غیر خدا را از دل بیرون رانده اند، ریشه کرده و آتش محبت الهی، بر تمام قلبشان شرر افکنده است، پس پاداش دوستی آنها، محبت خداوند به ایشان است، چنان که می فرماید: «یُحِبُّهُم وَ یُحِبُّونَه؛ خدا آنان را دوست می دارد و آنها نیز او را دوست می دارند».(مائده:54)

ص:24

توکل از ماده «وکالة»(1) و در فرهنگ اسلامی، به این معناست که انسان، خداوند را تنها تکیه گاه خویش قرار دهد و تمام امورش را به او واگذارد.

سید عبدالله شبّر در کتاب الاخلاق، حق مطلب را چنین ادا می کند:

توکلی که در شرع مقدس به آن امر شده عبارت از آن است که قلب در تمام امور به خدا اعتماد نموده، از غیر او منقطع شود. بنابراین، تحصیل اسباب با توکل قلب منافات ندارد؛ مشروط بر اینکه انسان بر اسباب تکیه نکند و آرامش و سکونش تنها با نام خدا باشد و از یاد نبرد که خدای تعالی می تواند بدون این اسباب و وسائط، مطلوبش را از طریقی که گمان نمی کند عطا فرماید، چنان که می تواند این اسباب را چنان بی اثر کند که خاصیت طبیعی خود را نبخشد. اگر کسی این مطالب را در نظر داشته باشد، می تواند برای تهیه اسباب و وسایل معاش تلاش کند، بدون اینکه در توکلش خدشه ای وارد شود.(2)

در حدیثی آمده است که پیامبر گرامی اسلام معنای توکل را از جبرئیل پرسید. جبرئیل در پاسخ گفت:

اَلعِلمُ بِاَنَّ المَخْلُوقَ لا یَضُرُّ ولا یَنْفَعُ وَ لا یُعْطِی ولا یَمْنَعُ واسْتِعْمالُ الْیَأسِ مِنَ الْخَلقِ فإذا کانَ العَبْدُ کَذلِکَ لَمْ یَعْمَلْ لِأحَدٍ سِوَی اللّه ِ وَ لَمْ یَرْجُ وَ لَمْ یَخَفْ سِوی اللّه ِ وَ لَمْ یَطْمَعْ فی اَحَدٍ سِوَی اللّه ِ فَهَذا هُوَ التَّوَکَّلُ.(3)

[توکل یعنی] یقین یافتن به اینکه سود و زیان و بخشش و بازداشتن به دست مردم نیست و باید از آنها ناامید بود. پس اگر بنده ای به این مرتبه از شناخت برسد، جز برای خدا کاری انجام ندهد و به کسی جز او امیدوار نباشد و از غیر خدا نترسد و جز او چشم طمع به کسی نداشته باشد، این همان توکل است.

ص:25

تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافریست

راهرو گر صد هنر دارد، توکل بایدش(1)

ص:26

رَضَوا عَنه»(1) می نوازد.

مؤمن در هر حالی نیازمند صبر است؛ چه صبر بر انجام امور واجب و عبادی، چه صبر در ترک گناه.(2) او با وجود احساسات و عواطف بالای انسانی، در مصیبت ها نیز شکیبایی می ورزد و آنها را چنان که شایسته مقام بندگی است، به دور از بی تابی و گله گزاری می پذیرد و از ژرفای دل می گوید: «إنّا للّه ِ و إنّا إلَیه راجِعُون؛ ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او بازمی گردیم». (بقره: 156)

وقتی ابراهیم، فرزند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، اشک از چشمان حضرت سرازیر شد. به ایشان گفتند: آیا شما ما را از این کار بازنمی داشتید؟ فرمود: این رحم است و خدا فقط به بندگانی رحم می کند که رحم داشته باشند. سپس فرمود: دیده اشک می ریزد و قلب محزون می شود، ولی چیزی نمی گوییم که خدا را به خشم آورد.(3)

یکی درد و یکی درمان پسندد

یکی وصل و یکی هجران پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران

پسندم آنچه را جانان پسندد(4)

ص:27

از آفرینش برخی نعمت ها و پدیده ها را شکرگزاری بندگان دانسته است و تأکید می کند که اندکی از آنها شاکرند.(1)

سپاس گزاری، از اخلاق بندگان خداست و ناسپاسان، آنانند که از مقام بندگی رحمان به دام بردگی شیطان افتاده اند.(2) صالحان، خدا را در همه حال می ستایند و نعمت های بی شمار آشکار و پنهان، بزرگ و کوچک و مادی و معنوی اش را سپاس می گویند. سپاس ویژه خداست، حتی اگر نعمتی نمی داد؛ زیرا تنها او شایسته ستایش است که بزرگ ترین و باشکوه ترین و گرامی ترین است. تشکر از دیگران یا ستودن هر چیزی، در حقیقت، شکر و ستایش خداست.

چو گویم وصف حسن ماهرویی

غرض ز آن زلف و رخساره تو باشی

اگر نام تو گویم ور نگویم

مراد جمله گفتارم تو باشی(3)

حقیقت شکر، اخلاص در بندگی است(4) و شکر واقعی، اظهار ناتوانی از شکر نعمت های الهی است.(5) البته شکر مراتبی دارد: شکر قلبی، شکر

ص:28

زبانی و شکر عملی.(1) شکر قلبی آن است که بنده، همه نعمت ها را از طرف خدا بداند و در دل به آن شادمان باشد. شکر زبانی، ستایش و سپاس الهی است در هنگام یادآوری نعمت و استفاده از آن. شکر عملی هم استفاده از نعمت های خداوند در راه طاعت و بندگی او و پرهیز از به کار بردن آنها در نافرمانی پروردگار است.(2)

ص:29

گرفتاری در غل و زنجیر گناه، دوری از بهشت و نعمت های جاودانه اش و نیز محروم ماندن از تماشای جمال یار همواره در هراسند. در همان حال، به پروردگارشان خوش گمان(1) و به رحمت و بخشش او امیدوارند.

... هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِدا وَقَائِما یَحْذَرُ الاْخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ... . (زمر: 9)

... کسی که در طول شب در سجده و قیام، اطاعت خدا می کند و از آخرت می ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد... .

نکته مهم، میانه روی در خوف و رجا است.(2) امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارش می فرماید:

در قلب هر مؤمنی دو نور وجود دارد، نوری از بیم و نوری از امید که اگر با هم در ترازو نهاده شوند، هیچ کدام از دیگری بیشتر نخواهد شد.(3)

امیدواری تا اندازه ای شایسته است که بنده را از عذاب الهی غافل نسازد؛ وگرنه زیان آشکار است: «فَلا یأمَنَ مَکْرَ اللّه ِ إلاَّ الْقَومُ الْخاسِروُنَ؛ جز مردم زیان کار، کسی خود را از مکر خدا ایمن نمی داند». (اعراف: 99)

اندازه بیم نیز آن است که به نومیدی نینجامد که کفر و گمراهی است: «مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضّالُّونَ ؛ چه کسی از رحمت پروردگارش نومید می شود جز گمراهان». (حجر: 56)

ثمره این بیم و امید، مراقبت پیوسته بر تمام اعمال، کوشش در دوری از گناه و حرام، احساس لذت از رو کردن به خدا و مناجات با اوست. کلام

ص:30

را با مناجات زیبای امام سجاد علیه السلام به پایان می بریم که فرمود:

اِذا رَأَیتُ ذُنوبِی فَزِعْتُ وَ إذا رَأَیتُ کَرَمَکَ طَمِعْتُ.(1)

هنگامی که گناهانم را می بینم، بی تاب می شوم و آن گاه که کرم تو را می نگرم، به طمع می افتم.

ص:31

این آیه، بی اندازه یاد کردن حق و مشخص نکردن حدی برای آن، توجه برانگیز است.(1) پاداش آن هم این است که خداوند نیز بندگانش را یاد خواهد کرد: «فَاذْکُرونی أَذْکُرکُم؛ مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم». (بقره: 151)

انسان دور از یاد خدا، پریشان و ناآرام است و با هر نسیمی به سویی می رود، ولی یاد خدا آرامش و وقاری می آورد که توفان ها آدمی را نمی لرزاند: «أَلا بِذِکْرِ اللّه ِ تَطْمَئِنَّ القُلوُب؛ آگاه باش که با یاد خدا دل ها آرامش می یابد.» (رعد: 28) به گفته مولانا، مرغ دل را به هر سو بفرستی، آشیان نمی کند و آرام نمی گیرد. این مرغ فقط در آغوش حق آرام می گیرد.

هیچ کُنجی بی دد و بی دام نیست

جز به خلوتگاه حق آرام نیست(2)

گاهی فکر، قدرت اندیشیدن را از دست می دهد یا وسوسه های شیطان آن را سرگردان و پریشان می سازد. اینجاست که پناه بردن به حق و او را یاد کردن، گره از فکر می گشاید. به گفته مولوی:

این قدر گفتیم، باقی فکر کن

فکر گر جامد بود، رو ذکر کن

ذکر آرد فکر را در اهتزاز

ذکر را خورشید این افسرده ساز(3)

آفت فکر، فراموشی است که انسان را در تنگناها قرار می دهد(4) و شیطان را همدم او می سازد(5) و از همه بدتر، سبب خودفراموشی می شود: «وَلا تَکُونُوا کالّذینَ نَسُواللّه َ

ص:32

فَأنْسیهُم أنْفُسَهُم...؛ و همچون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او نیز آنان را دچار خودفراموشی کرد». (حشر: 19)

ص:33

درون، با حضور قلب و در کمال ادب بندگی، خدایشان را می خوانند(1) و مهم ترین و ارزنده ترین خواسته هایشان را با او در میان می گذارند. آنان هرگز از نیازخواهی در درگاه او دلتنگ نمی شوند؛ زیرا می دانند خودِ این هم نشینی و هم سخنی، پسندیده و متعالی است و همین که بنده از سر سوز خدایش را می خواند، همان پذیرش حق است. به گفته مولانا:

هم دعا از تو، اجابت هم ز تو

ایمنی از تو، مهابت هم ز تو(2)

هم دعا از من روان کردی چو آب

هم ثباتش بخش و دارش مستجاب

هم تو بودی اول آرنده دعا

هم تو باش آخر اجابت را رجا(3)

مولانا داستان عابدی را نقل می کند که پیوسته دعا می کرد و پاسخ نمی گرفت؛ شیطان با وسوسه های خود به او القا کرد که دلیل برآورده نشدن دعایش، خشم خدا از اوست و وی را از دعا کردن دلسرد کرد. شبی در خواب به آن عابد گفته شد: همین ذوق تو در دعا و لذتی که می بری و انسی که با خدا داری، دلیل بر این است که لبیّکی از سوی حق در کار است، در غیر این صورت، تو اشتیاق دعا کردن نداشتی.

گفت آن الله تو لبیک ماست

و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست

ص:34

ترس و عشق تو کمند لطف ماست

زیر هر یاربّ تو لبیک ماست(1)

نکته اینجاست که همه خدا را می خوانند، ولی خواسته برخی فقط دنیاست،(2) در حالی که مؤمنان راستین، دنیا و آخرت را می جویند(3) و مهم ترین خواسته شان، خود خدا و خشنودی و رحمت و یاری و هدایت اوست.(4) خواندن خدا برای صالحان، ابزار زندگی نیست، بلکه ابراز بندگی است.

ما ز دوست غیر از دوست، مقصدی نمی خواهیم

حور و جنّت ای زاهد، بر تو باد ارزانی(5)

ص:35

حق تلاوت،(1) افزون بر نیکو خواندن و اندیشیدن در قرآن، آن است که قاری، سخن گو را بشناسد و خود را مخاطب مستقیم خداوند ببیند، چنان که گویی آیات قرآن را از خود او می شنود. دراین صورت، از لذتی وصف ناشدنی بهره می برد.(2)

بنابر آیات قرآن، هرگاه مؤمن قصد خواندن کتاب الهی را می کند، دشمن دیرینه اش، شیطان، را در کمین خود می یابد که می خواهد قلبش را از خدا برگرداند. پس به خدا پناه می برد.(3) مشتاقان کلام یار، چون قرآن خوانده می شود، با تمام وجود، گوش فرامی دهند و در برابر کلام حق سکوت می کنند و سر تسلیم فرو می آورند.(4)

دوستان خالص خدا با شنیدن کلام دلربای پروردگارشان، آتش عشق و ایمان در جانشان زبانه می کشد و گریان، صورت بر خاک می نهند که فروتنی آنها هر لحظه افزون می شود.(5) قرآن، تجلی گاه خداوند(6) و اقیانوس بی کران معارف است که هر کس متناسب با توان و استعداد خویش از آن بهره می گیرد. دردمندی و قوه درک بالا، بهره انسان را از قرآن افزون و چشم دلش را برای دیدن چهره درخشان معانی، بیناتر می سازد.

ص:36

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ آخِذِینَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُحْسِنِینَ کَانُوا قَلِیلاً مِنْ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. (ذاریات: 15 _ 18)

پرهیزکاران در باغ ها و چشمه سارانند. آنچه پروردگارشان عطا فرموده می گیرند؛ زیرا که آنها پیش از این نیکوکار بودند و از شب اندکی را می غنودند و در سحرگاهان آمرزش می خواستند.

سحرخیزی و نماز شب، ویژه صالحان و نشان ژرفا و خلوص عشق آنها به خداست.(1) همین شب زنده داری و درخواست بخشش سحرگاهی، آنان را در زمره پارسایان و نیکوکاران درآورده است.

آدمی در آرامش و سکوت خلوت شبانه به خود بازمی گردد، به بیهودگی ها و غفلت ها و بی راهه رفتن ها در روز، می اندیشد و پشیمان از گذشته گناه آلود خود آمرزش می جوید و بدین سان غبار تیرگی های روز را از صفحه دل می زداید.(2)

برخیز که عاشقان به شب راز کنند

گرد بروبام دوست پرواز کنند

هر جا که بود دری، به شب بربندند

إلّا در دوست که به شب باز کنند(3)

همه نمازها لذت و مقامی دارند و نماز شب را لذتی دگر و مقامی ویژه است.(4) در قرآن نیز از برپا دارندگان آن به نیکی یاد شده و پاداش آنان را تنها خدا می داند.(5)

ص:37

ص:38

بی حالی نماز می گزارند، نکوهش کرده است، گرچه آنها را نمازگزار می خواند.(1) در قرآن، بی حالی و سستی در نماز، ویژگی منافقان شمرده شده است.(2) امام خمینی رحمه الله نیز از آیه نخست سوره مؤمنون چنین استفاده می کند که «هرکس در نماز خاشع نباشد، از زمره اهل ایمان خارج است».(3)

از کلام مفسران(4) چنین برمی آید که مراد از خشوع، آرامش و افتادگی بدنی و ترس و شکستگی دل است که از توجه به پروردگار و بزرگ داشتن او سرچشمه می گیرد.

بنابر روایتی، پیامبر مردی را دید که در حال نماز با ریش خود بازی می کرد. پس فرمود: «اگر در قلبش خشوع بود، بدنش نیز خاشع می شد.» بنابراین سخن، خشوع، حالتی درونی است که بر برون اثر می گذارد.(5)

نماز صالحان، ذکری تکراری نیست که از آن خسته شوند، بلکه هر بار تازه تر و دل نشین تر است؛ زیرا آنها به راز نماز که یاد خدا(6) و گفت وگو با اوست، پی برده اند. با نظمی زیبا از مولوی، کلام را در این بخش به پایان می بریم:

اگر نه روی دل اندر برابرت دارم

من این نماز، حساب نماز نشمارم

نماز کُن، به صفت چون فرشته باید و من

هنوز در صفت دیو و دد گرفتارم

ص:39

از این نمازِ ریایی چنان خجل شده ام

که در برابر رویت نظر نمی یارم

از این نماز، غرض آن بُوَد که من با تو

حدیث درد فراق تو باز بگزارم

وگرنه این چه نمازی بود که من بی تو

نشسته روی به محراب و دل به بازارم(1)

ص:40

ص:41

سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الاْفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ. (فصلت: 53)

به زودی، نشانه های خود را در افق های جهان و در وجودشان، بدیشان خواهیم نمود تا برایشان روشن شود که او حق است.

ولی برای آیات انفس، امتیاز قائل شده است و کسانی را که به خویشتن خویش نمی پردازند تا آیات الهی را در درون خود دریابند، این گونه نکوهش می کند: «وَ فی أنفُسِکُم أَفَلا تُبْصِروُن؛ و در خودتان نیز آیاتی است، مگر نمی بینید؟» (ذاریات: 21) بنابراین، منظور از پرداختن به خود، این است که انسان با نگاهی دقیق به وجود خویش و استعدادها و کشش های درونی خود، هدف اصلی و کمال نهایی و نیز مسیر سعادت و پیشرفت حقیقی را بشناسد و پیوندهای خود با دیگران را نادیده نینگارد.(1)

جایگاه انسان در جهان هستی، ارزش وی را می نمایاند. خداوند، آدمی را گرامی داشته،(2) او را جانشین خود در زمین قرار داده(3) و جهان و آنچه را در اوست، برای وی آفریده است.(4) نوای قلب بشر بخشی از آهنگ موزونی است که در کلّ این هستی هدف دار نواخته می شود و ارزش وی، به وجود انسانی او و روح شریف الهی است که در کالبدش دمیده شده است و باید به هر قیمتی حفظ شود. امام علی علیه السلام می فرماید: «لَبَئِسَ المَتْجَر أَنْ تَرَی الدُّنیا لِنَفْسِکَ ثَمَنا؛ چه بد معامله ای است که دنیا را بهای خود بدانی».(5)

از امام سجاد علیه السلام نیز پرسیدند: از میان مردم چه کسی باارزش تر است؟ فرمود: «آن کس که همه دنیا را با خویش برابر نداند.»(6) پس شایسته ترین خریدار

ص:42

انسان کیست و بهای خرید وی چیست؟ پاسخ این پرسش در قرآن چنین آمده است: «إنَّ اللّه َ اشْتَری مِنَ المؤمنینَ أنْفُسَهُم؛ خداوند جان مؤمنان را خریده است». (توبه: 110)

در زمینه خودشناسی، با استناد به آیه های قرآن، به سه عنوان می توان پرداخت:

ص:43

در زمین دیگران خانه مکن

کار «خود» کن، کار بیگانه مکن

کیست بیگانه، تن خاکی تو

کز برای اوست غمناکی تو(1)

آفت بزرگ خودشناسی، «خودفراموشی» است که خداوند، مؤمنان را از آن دور می دارد: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ؛ و چون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او نیز آنان را دچار خودفراموشی کرد». (حشر: 19)

نتیجه خودفراموشی، «خودباختگی» است. به این معنا که انسان، «خود» را نمی بیند و در «خود»، نیکی، لطافت و زیبایی نمی یابد تا بتواند با آن هم نشینی کند. به همین دلیل، از خود می گریزد و از تنهایی و سکوت، در اندوه و وحشت فرو می رود. پس، از آن جا که انسان، در تنهایی با «خود» خلوت می کند و همدمی با چنین بیگانه ای (خود) پسندیده و خواسته او نیست، به سرگرمی های غفلت آور روی می آورد.(2)

درحالی که روح های بزرگ همیشه با تنهایی و سکوت انس دارند و نه تنها از آن نمی گریزند که به آن پناه می برند؛(3) زیرا خود را شناخته اند و پس از خداوند، چه کسی به انسان از خودش نزدیک تر و سازگارتر است.

نکته دیگری که از این آیه شریفه دریافت می شود، این است که شرط اساسی خودیابی، «خدایابی» است. محال است انسان بتواند بدون

ص:44

شناخت آفریننده اش، خود را درست درک کند و بشناسد.(1) پس برای خودیابی، لازم است انسان، خودش را مستقل و محدود به هستی خود نپندارد و آگاه باشد که به جای دیگر و به کس دیگری تکیه دارد و هستی اش مرتبه ای از مراتب هستی اوست.(2) در این صورت، تصویری درست و حقیقی از خود دارد و این معنای جمله معروف پیامبر است که فرمود: «مَن عَرف نَفْسَه فَقَدْ عَرف رَبَّه؛ کسی که خودش را شناخت، خدایش را شناخته است».(3)

ص:45

و من نفس خود را پاک نمی دانم؛ زیرا بی شک، نفس به بدی امر می کند، مگر کسی که خدا به او رحم کند.

بنابراین، مؤمن، نفس را به خوبی می شناسد و بد نکردن او را باور نمی کند.(1)

ص:46

نابودی پیش می رود و تمام فرصت و نیرویش را در راه لذت جویی، سرگرمی، کام جویی و سود شخصی صرف می کند.

ص:47

در روایات، نفس، دشمن خطرناک(1) انسان، معرفی و در قرآن، مخالفت و مبارزه با آن، راه رستگاری خوانده شده است.(2) پرسش اینجاست که مگر می شود انسان، دشمن خویش باشد و با خود بجنگد؟

در پاسخ باید گفت که نفس، مشترک لفظی است؛ در حکمت و فلسفه برابر با روح آدمی است؛ در حالی که در اخلاق بدین معنا نیست.(3) روح، گرایش های گوناگونی دارد و عقل و فطرت الهی و خواسته های متعالی انسان از مراتب اوست. در کل، روح، بسیار شریف و منسوب به خدای بلندمرتبه است. پس این نفس که نکوهش شده عینا روح نیست، بلکه چیزی است که در برابر عقل به کار می رود. روح انسان هنگام گرایش به منش حیوانی و امور مادی، نفس نامیده می شود. به هر حال، نفسی که دشمن انسان است، گرایش هایی است که مانع بلند مرتبه شدن روح انسان و نزدیکی اش به خداوند است.(4)

به گفته شهید مطهری «مبارزه با نفس به معنای از بین بردن قوای شهوانی و غضبی نیست؛ چه اینها لازمه انسانیتِ آدمی است و اسلام، مبارزه با نفس را به شکل ریاضت های بدنی خیلی سخت قبول ندارد. پیامبر در جایی که بعضی اصحاب به این روش رو آوردند، به شدت با آنها مبارزه کرد و فرمود: بدن نیز بر شما حقی دارد.»(5) آنچه اسلام می خواهد، خویشتن داری است؛ یعنی برخلاف میلِ نفس رفتار کردن و عواطف و غرایز را در چارچوب شرع درآوردن.

ص:48

به بیان دیگر، انسان، نه با خود حقیقی اش، بلکه با بیگانه ای می جنگد که درون او نشسته و رنگِ خودی گرفته است. در واقع، این مبارزه برای بیرون راندن بیگانه و مقاوم ساختن خویشتن است.

ص:49

آلودگی ها(1) به کار می رود. تزکیه، راه عملی رشد و پاکیزگی نفس است؛ یعنی روح آدمی با قدم گذاشتن در مسیر مستقیم احکام الهی، شروع به تزکیه خود می کند و تا در عمل نکوشد، تلاشش نمودی ندارد. بنابراین، تنها راه رشد روح، عمل به دستور شرع است.(2)

به عبارت دیگر، تزکیه، آراستن نفس به تقواست.(3) دایره فراگیری تزکیه گسترده است، چنان که علامه طباطبایی می نویسد:

تزکیه، پاک کردن [نفس] از آلودگی است و شامل پاکی از اعتقادات فاسد مانند کفر و شرک و پاک کردن از ملکات رذیله و اخلاق ناپسند مانند تکبّر و بخل و پاکی از اعمال شنیع مانند زنا و قتل نفس نیز می شود.(4)

تزکیه همان رشد دادن نفس است؛ یعنی شکل دادن و سمت وسو بخشیدن به استعدادها، خواست ها، کشش ها و فعالیت های حیاتی نفس، چنان که قدسیه، خاموش کردن استعدادهاست.(5)

آیت الله طالقانی در پرتویی از قرآن می نویسد:

اگر انسان با قدرت تقوا، انگیزه های شهوت و امیال را از طغیان بازدارد و آنها را در طریق وصول به مطلوب، هماهنگ نماید، نفس از آلودگی ها پاک می شود و استعدادهای آن رشد می یابد و خود شخصیت اراده کننده، از بند جاذبه های پست، رها و آزاد می گردد و به زندگی برتر و جاوید می رسد.(6)

ص:50

سوگند به نفس و آن کس که آن را [به کمال] آفرید... . بی شک، هر کس آن را پاک گردانید، رستگار شد و به یقین، هر کس آلوده اش ساخت، زیان کرد.

در اهمیت تزکیه همین بس که در قرآن، رستگاری و سعادت انسان در گرو آن معرفی(1) و از اهداف والای انبیا علیهم السلام و مقدّم بر آموزش کتاب خوانده شده است.(2) امام علی علیه السلام، تزکیه نفس را وسیله در امان ماندن از گناه و رهایی از آن و نردبان رسیدن به مکارم اخلاق دانسته(3) و فرموده است: «خَیْرُ النُّفُوسِ أزْکاها؛ بهترین نفس ها پاکیزه ترین آنهاست»(4) و نیز فرمود: «مَنْ لَمْ یُهَذِّب نَفْسَهُ لَمْ یَنْتَفِعْ بِعَقْلِهِ؛ کسی که نفسش را پاکیزه نسازد، از عقلش بهره ای نمی برد».(5)

درباره لزوم تزکیه گفته اند:

رفتار و کردار و گفتار انسان متأثر از خلقیات و صفات نفسانی اوست و تمام رفتارهای نادرست که انسان را جهنمی می کند، از خلقیات منفی نشئت می گیرد. چنان که ترک نماز، دلیل بر طغیان و تکبر روح است. ترک اطعام، دلیل بر خودخواهی و بخل و آز است. هم گامی با نابخردان و فرومایگان، دلیل بر تغافل و تجاهل، و تکذیب قیامت و روز جزا نشانه خودفراموشی و پوچ گرایی است. بنابراین، اگر انسان بخواهد بهره ای از انسانیت [ببرد] و به فضایل و مکارم انسانی مزین و مستخلق شود، باید مکارم و فضایل را بشناسد و نیروها و استعدادهای درونی و

ص:51

بیرونی خود را در پاک کردن دل از بدی ها و آراستن آن به خوبی ها به کار بندد.(1)

شهید مطهری درباره رابطه پاک کردن روح با بهره وری از عقل می نویسد:

قرآن کریم می فرماید: «اگر تقوا پیشه کنید، خداوند به شما روشن بینی می دهد و بر بصیرتتان می افزاید.»(2) طبق منطق قرآن میان دل که کانون عواطف است، با عقل که مرکز ادراکات است، پیوستگی وجود دارد و اگر بخواهیم عقل در کار تفکّر و استدلال آزاد باشد، باید عواطف نیک و بدِ دل را تحت نظر درآوریم. حرص، طمع، عناد، لجاج، تعصب و حسادت، آتش هایی هستند که هیزمش، وجود ما و قلب های ماست و از آن دودهای تیره برمی خیزد و اگر تیرگی، فضای روح را بگیرد، چشم عقل نمی تواند ببیند. هوا و هوس ها، روشنی و بصیرت را از بین می برند و تا انسان روشن بین نباشد، راه سعادت را پیدا نمی کند.(3)

ص:52

احساس درد به تنهایی برای سلامت نفس کافی نیست. برای برطرف کردن بیماری های نفس باید درمان مناسب یافت. این امر تنها با شناخت زشتی ها و رذایل اخلاق و پی آمدهای زیان بار آن و نیز آگاهی بر فضایل و زیبایی های درونی انسان و آثار مثبت آن در رسیدن به رستگاری، امکان پذیر است. این شناخت و آگاهی در سایه تلاوت قرآن و اندیشیدن در آن و مطالعه سیره انبیا و اولیای الهی و استفاده از کتاب ها و استادان اخلاق به دست می آید.

در این مرحله، جوینده کمال باید با جدیّت و پشت کار، در پاک سازی نفس از آلودگی هایی چون حسد، کینه، ترس، اندوه بی جا، بخل، خودخواهی، خودپسندی و خودرأیی بکوشد؛ زیرا تا وقتی نفس به این رذایل آلوده باشد، ممکن نیست بتواند به فضایل دست یابد.

ص:53

می شود، ولی هنوز به سرمنزل مقصود که تزکیه و رشد کامل نفس است، نرسیده است.

ص:54

پارسایی بده و پاکش گردان که تو بهترین تزکیه کننده اش هستی».(1)

دام سخت است، مگر یار شود لطف خدا

ورنه آدم نبود صرفه ز شیطان رجیم(2)

ص:55

ص:56

ص:57

بزرگ الهی و وسیله ای برای رسیدن به رحمت و رضایت پروردگار می داند.

ص:58

بزرگداشت پدر و مادر به دست می دهد.

ص:59

سفارش های قرآنی دراین باره می پردازیم:

ص:60

تأمین این نیاز، پیوند زن و شوهر را پایدار و محکم می کند. خداوند در قرآن می فرماید:

نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّی شِئْتُمْ. (بقره: 223)

زنان شما کشتزار شما هستند. پس هر زمان [و هرگونه] که خواهید، به کشتزار خود درآیید.

بر اساس این آیه و روایات رسیده از پیشوایان معصوم علیهم السلام،(1) زن صالح که عذر شرعی ندارد، نمی تواند با بهانه تراشی همسرش را از بهره مندی از خود بازدارد. مرد صالح نیز باید بداند که طبیعت زن آمیخته با شرم و حیاست. ازاین رو، نیاز خود را ابراز نمی دارد و این وظیفه شوهر است که با در نظر گرفتن نیازهای جنسی همسرش، آن را به صورت دل خواه وی برآورده سازد.

ص:61

آیات حجاب(1) نیز زن را به آشکار کردن زینت و آرایش در خانه برای همسر و پوشاندن آن در برابر نامحرمان فرمان می دهد. پیامبر خدا، بهترین زنان امت را کسی می داند که برای شوهرش بیشتر آرایش کند.(2)

همچنین، بر آراستگی و پاکیزگی مردان تأکید شده است و آن را در عفت و پاک دامنی همسرانشان مؤثر دانسته اند؛ زیرا به همان اندازه که شوهر، خواهان زیبایی و زینت همسر است، زن نیز دوست دارد شوهرش با چهره و ظاهری آراسته در کنار وی زندگی کند. پیامبر اسلام که الگوی عملی مسلمانان است، خود را برای خانواده اش می آراست و پیروانش را نیز به این کار فرامی خواند.(3)

ص:62

برادرم جبرئیل، به اندازه ای مرا به حقوق زنان و مدارا با آنها سفارش کرد که گمان کردم «اف» گفتن به آنان نیز جایز نیست.(1)

رازداری، امانت داری، پرهیز از بدگمانی های بی دلیل، گذشت از خطا، مدارا، عفت کلام و احترام متقابل، از موارد هم نشینی نیکوست که پای بندی زن و مرد به آنها، ضامن سعادت خانواده و دوام زناشویی و الفت میان زن و مرد است.

ص:63

چنان که بر زن نیز لازم است از زورگویی و خودسری بپرهیزد و محیط عاطفی خانواده را بر هم نزند و با احترام به حق مرد از متلاشی شدن خانواده جلوگیری کند».(1)

ص:64

بیشتری از خود نشان دهد و از حق مسلّم خود بگذرد.(1) خداوند در این باره می فرماید:

وَإِنْ اِمْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزا أَوْ إِعْرَاضا فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحا وَالصُّلْحُ خَیْرٌ. (نساء: 128)

و اگر زنی از ناسازگاری یا روی گردانی شوهر خویش بیم داشته باشد، بر آن دو گناهی نیست که از راه صلح با یکدیگر به آشتی گرایند، که سازش بهتر است.

بنابراین، همسران شایسته در هر حال، صلح و دوستی را بر قهر و جدایی برمی گزینند.

سازش ویژه زنان نیست، بلکه مردان نیز باید در پی رضایت خانواده باشند، چنان که به تصریح قرآن، پیامبر اسلام برای خشنود نگه داشتن همسرانش از برخی حقوق خود می گذشت.(2)

ص:65

مرد است. نفقه زن دو گونه است: نفقه واجب و نفقه مستحب. نفقه واجب، هزینه هایی است که پرداخت آنها بر شوهر مسلّم و جزو تعهدات اصلی اوست و عبارتند از: تأمین هزینه غذا و پوشاک، مسکن مناسب، هزینه های بهداشت و درمان و تهیه وسایل زندگی مطابق شأن همسر و در حد حفظ آبروی او. نفقه مستحبی آن است که مرد از نظر اخلاقی و برای ابراز محبت، هرچه در توان دارد، زندگی مادی خانواده خود را توسعه بخشد.(1)

زن نیز وظیفه دارد از شوهر تمکین و فرمان برداری کند و بدون اجازه وی از خانه بیرون نرود. این از مهم ترین حقوق شوهر و بهترین صفات زن است که دین و آبرویش را حفظ می کند و به زندگی خانوادگی استحکام می بخشد.(2)

ص:66

وظایف مشترک والدین است که در این بخش با عنوان رفتار صالحان با فرزندان بررسی می شوند:

ص:67

سزاوار است پدر و مادر با درنظرگرفتن این گرایش فطری، وی را گرامی دارند تا اعتماد به نفس او تقویت شود و شخصیتی استوار در وی شکل گیرد. از جمله در میهمانی ها و محافل عمومی، آنان را به شیوه ای خردمندانه تحسین کنند و از هرگونه تحقیر و تمسخر و به رخ کشیدن عیب ها و لغزش های فرزندان خود بپرهیزند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به احترام کودکان، گاه نماز را کوتاه می کرد.(1) بارها حسنین یا طفل خردسال دیگری بر دوش ایشان سوار شد و آن حضرت سجده را طولانی کرد تا طفل، خود از دوشش پایین آمد.(2) او به کودکان سلام می کرد و می فرمود: «هرگز این عمل را ترک نمی کنم تا پس از من سنت شود».(3)

حضرت ابراهیم نیز با آنکه پیامبر خدا و اطاعت فرمانش در هر حال بر اسماعیل واجب بود، برای احترام به شخصیت فرزندش و توجه به نظر و دیدگاه او، امر خداوند را مبنی بر قربانی کردن اسماعیل، با او در میان گذاشت و نظر او را پرسید:

قَالَ یَا بُنَی إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَی. (صافات: 102)

گفت: ای پسرک من! من در خواب دیدم که تو را سر می برم، پس ببین چه به نظرت می آید.(4)

ص:68

سرزنش، اهانت یا تنبیه وی بپرهیزند و با حفظ احترام و شخصیت او با تدبیری خردمندانه، اشتباهاتش را گوشزد کنند. قرآن با نقل گفت وگوی برادران یوسف و پسران یعقوب، درس گذشت و چشم پوشی پدری صالح از خطای فرزندان خطاکار را می آموزد.

گفتند: ای پدر! برای گناهان ما آمرزش خواه که ما خطاکار بودیم. گفت: به زودی از پروردگارم برای شما آمرزش می خواهم که او همانا آمرزنده مهربان است.(1)

ص:69

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارا وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ. (تحریم: 6)

ای کسانی که ایمان آورده اید! خودتان و کسانتان را از آتشی که سوختِ آن مردم و سنگ هاست، حفظ کنید.

امام علی علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید: «خود و خانواده تان را به انجام کارهای خیر عادت دهید و به آنان تربیت و رفتار نیک بیاموزید.»(1) پیامبر نیز فرمود: «هیچ هدیه ای از طرف پدر به فرزند، بهتر از ادب و تربیت نیکو نیست.»(2) و به فرموده امام صادق علیه السلام: «حق فرزند بر پدر این است که در تربیت او بسیار بکوشد.»(3) از دیدگاه اسلام، تربیت؛ مجموعه روش هایی است که از ابتدای تولد و حتی پیش از آن باید به کار برد تا استعدادهای نهفته در وجود انسان رشد کند و در مسیر تکامل قرار گیرد.(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مراحل نخست رشد انسان را به سه بخش تقسیم می کند و می فرماید:

فرزند در هفت سال نخست، سرور و آقا، در هفت سال دوم، مطیع و فرمان بردار و در هفت سال سوم وزیر و مسئول است.(5)

با الهام از این سخن پیامبر بزرگوار اسلام، دوران کودکی، نوجوانی و جوانی انسان را تا 21 سالگی، می توان به ترتیب با سه مرحله سروری، اطاعت و وزارت تطبیق داد. در حدیث دیگری، اصول تربیتی متناسب با دوران کودکی، نوجوانی و جوانی چنین مشخص شده است:

دَع اِبنَکَ یَلعَبُ سَبعَ سِنینَ وَ یُؤدِّب سَبعَ سِنینَ وَ اَلْزِمهُ نَفْسَک سَبعَ سِنینَ.(6)

ص:70

بگذار فرزندت هفت سال بازی کند و هفت سال بعد ادب و تربیت شود و هفت سال بعد او را همراه و مشاور خود قرار بده.

از آموزه های داستان یوسف، لزوم بازی و سرگرمی و گردش برای کودک است؛ زیرا برادران یوسف که برای جدا ساختن وی از پدر راهی می جستند، مسئله بازی و گردش را پیش کشیدند و حضرت یعقوب نیز با آنکه نگران او بود، به دلیل موافقت با بازی و سرگرمی اش، به آنها اجازه بردن یوسف را داد.(1)

ص:71

پیامبرش می خواهد از آنها یاد کند. مؤمنان صالح نیز باید اینان را سرمشق خود قرار دهند و به آنها اقتدا کنند.

یکی از آن دو، لقمان حکیم است که با زبان پند و اندرز و از سر خیرخواهی و دل سوزی به پسرش گفت: «یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ؛ ای پسرک من! به خدا شرک میاور که به راستی شرک ستمی بزرگ است». (لقمان: 13)

لقمان در تربیت فرزند پیش از هرچیز به سراغ اساسی ترین مسئله عقیدتی؛ یعنی توحید می رود. توحید؛ یعنی تنها به خدا دل بستن و به فرمان او سر نهادن و از غیر او دل بریدن. لقمان شرک را ظلم عظیم ذکر می کند.(1) سپس به معاد می پردازد و فرزندش را با زندگی ابدی آشنا می سازد و سرانجامِ جهان را به او می گوید؛(2) زیرا یاد معاد و توجه به قدرت بی انتهای خداوند، محرکی نیرومند است که نوجوان را به سوی ارزش های انسانی هدایت می کند و او درمی یابد که باید در جهان آخرت در برابر اعمال خود پاسخ گو باشد.

الگوی دوم، حضرت یعقوب علیه السلام است که به فرزندانش وصیت می کند «نباید جز مسلمان بمیرید»:

یا بَنِیَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنیهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدی قالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَ إِلهَ آبائِکَ. (بقره: 132 و 133)

ای پسران من! خدا برای شما دین را برگزید. پس البته نباید جز مسلمان بمیرید. آیا وقتی که یعقوب را مرگ فرارسید، حاضر بودید؟ هنگامی

ص:72

که به پسران خود گفت: پس از من، چه را خواهید پرستید؟ گفتند: معبود تو و معبود پدرانت.

ص:73

- نهی از خود بزرگ بینی: «وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحا». (لقمان: 18)

- میانه روی در زندگی (اعتدال): «وَاقْصِد فی مَشْیِکْ». (لقمان: 19)

ص:74

ص:75

بنابراین، انسان صالح، افزون بر رعایت تمام دستورهای دینی و اخلاقی در برخورد با مردم، به مراعات حقوق خویشاوندی توجه ویژه ای دارد و هیچ گاه به بهانه گرفتاری یا اختلاف سلیقه و... ارتباط با خویشاوندان و احسان به آنها را ترک نمی کند.

ص:76

ص:77

اجتماعی بروز می کند.(1)

ص:78

مصداق های نیکوکاری، پس از ایمان به خدا و روز جزا(1) و جای دیگر، پس از عبادت خدا و نیکی به پدر و مادر و خویشان، یتیم نوازی را ذکر می کند.(2) خداوند نیز ابتدا یتیم بودن رسول خدا صلی الله علیه و آله را به وی یادآوری می کند.(3) آن گاه می فرماید: «فَأَمَّا الیَتیمَ فَلا تَقْهَر؛ پس تو نیز یتیم را میازار».(ضحی:9)

همچنین بی اعتنایی به یتیمان را نشانه کفر و نفاق می شمارد و می فرماید: «آیا کسی که روز جزا را دروغ می خواند، دیدی؟ این همان کس است که یتیم را به سختی می راند.»(4) بنابراین، نباید یتیم را با قهر و خشم از خود راند.

وظیفه دیگر در برابر یتیمان، برطرف کردن نیازهای مادی و حفظ مصالح مالی آنان است که خداوند مسلمانان را به کمال امانت داری و صلاح اندیشی در مورد دارایی یتیمان فرامی خواند.(5)

ص:79

دیگری جایی است که فرشتگان [به عنوان مهمان] بر لوط وارد شدند و چون قوم لوط قصد گناه با آنان را کردند، حضرت به دفاع از مهمانانش برخاست و فرمود: «لا تُخْزوُنی فی ضیفی؛ مرا نزد مهمانانم خوار مکنید.» (هود: 78) از مجموع آیات و روایات(1) دراین باره، درمی یابیم که شایسته است میزبان با روی گشاده به استقبال مهمان برود، از او با احترام پذیرایی کند و وسایل آسایش و راحتی اش را به صورت شایسته و به دور از اسراف و زحمت فراهم سازد.

آداب مهمانی رفتن نیز در قرآن کریم چنین بیان شده است:

ای کسانی که ایمان آورده اید! به خانه هایی که برای شما نیست داخل مشوید، مگر اینکه اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام گویید. این برای شما بهتر است. باشد که پند گیرید... و اگر به شما گفته شد «برگردید»، برگردید که آن برای شما سزاوارتر است.(2)

بر اساس این «ادب قرآنی» که خدا آموزگار آن است، ورود به خانه دیگران باید با اجازه و همراه با سلام باشد تا اهل آن خانه احساس «انس» کنند.(3) امام صادق علیه السلام می فرماید:

اجازه گرفتن و اعلام ورود، سه بار شایسته است: بار نخست برای آن است که بشنوند، بار دوم برای آماده کردن خود و مرتبه سوم برای آن است که اگر مایل بودند، اجازه دهند.(4)

ص:80

مهربانی و مهرورزی تشویق می کند.(1) پیامبرش نیز محبت به مردم را نیمی از دین و نشانه خرد(2) و نگاه مهرآمیز به چهره برادر دینی را عبادت می شمرد.(3)

پیامبران خدا ابتدا با محبت و مهربانی مردم را شیفته رفتار و کردار خود می کردند، آن گاه به هدایت آنان می پرداختند. آنها پیروان خود را نیز به مهرورزی با مردم سفارش می کردند؛ زیرا این کار مایه آرامش و سلامت فرد و اتحاد و پیوستگی در اجتماع می شود.

البته در مهرورزی نیز باید میانه رو بود و متناسب با شایستگی، ظرفیّت و میزان نیاز هرکس به او مهر ورزید. اسلام، گروهی را شایسته هیچ محبتی ندانسته و مسلمانان را از نرمش و ملایمت در برابر آنان باز داشته است:

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ. (فتح: 29)

محمد، پیامبر خداست و یاران او بر کافران، سختگیر و با یکدیگر مهربانند.

گروهی را نیز شایسته محبت بیشتر معرفی کرده و درباره آنها سفارش ویژه کرده است، مانند پدر و مادر، یتیمان، زیردستان و ناتوانان و... .

یک قدم فراتر از مهرورزی با توده مؤمنان، یافتن دوستی است که هم دم تنهایی ها، شریک غم ها و شادی ها، بازوی توان مند در نیازمندی ها، تکیه گاه در مشکلات و گرفتاری ها و مشاوری خیرخواه در تردیدها و ابهام ها باشد. یافتن و نگه داشتن چنین دوستانی، نعمتی است که نه تنها در دنیا، بلکه برای آخرت نیز سودمند است.(4) البته این دوستی باید برای

ص:81

خدا و براساس ملاک تقوا باشد؛ زیرا در روز حشر، یاران دیرینه جملگی دشمنِ هم می شوند مگر پرهیزکاران.(1)

ص:82

دوستانه ای که با ترش رویی و اخم از هم گسسته و از سوی دیگر، سرآغاز بسیاری از آشنایی ها و گشایش قفل دل ها یک تبسم بوده است.(1)

خدای مهربان نیز در قرآن، به صراحت «عبوس بودن» را نکوهش کرده است؛ آنجا که می فرماید:

عَبَسَ وَتَوَلَّی أَنْ جَاءَهُ الْأَعْمَی وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی. (عبس: 1 _ 3)

چهره در هم کشید و روی گردانید که آن مرد نابینا پیش او آمد و تو چه دانی شاید او به پاکی گراید.

ص:83

پراکنده می سازد. در مقابل، خوش اخلاقی و رفتار ملایم، منزلت انسان را در میان مردم بالا می برد، بر مهر و محبت آنها به او می افزاید و دوستان او را زیاد می گرداند.

خوش اخلاقی، از برجسته ترین صفات رسول خدا صلی الله علیه و آله بود که در گرایش مردم به اسلام و شیفتگی آنان نسبت به شخص پیامبر، نقش مهمی داشت. خداوند این خصلت را، امتیازی بزرگ و عنایتی ویژه از جانب خود به آن حضرت معرفی می کند و می فرماید:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ. (آل عمران: 159)

پس به برکت رحمت الهی، با مردم، نرم خو [و پرمهر] شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، به یقین، از پیرامون تو پراکنده می شدند.

خوش خلقی در برابر منکرها و زشتی ها روا نیست و معنای خوش خلقی هم بی اعتنایی یا سهل انگاری در چنین مواردی نیست؛ چنان که واکنش منفی در این گونه موارد بداخلاقی شمرده نمی شود. ازاین رو، حضرت علی علیه السلام فرمود:

هرگاه از نرم خویی و ملاطفت سوءاستفاده شود و سبب تندی و خشونت طرف مقابل گردد، به جای نرمی باید تندی کرد که چه بسا دوا، درد می آفریند یا درد سبب بهبود می شود.(1)

ص:84

مردم، رمز برخورداری از محبت و حمایت آنهاست. به فرموده امام علی علیه السلام: «با مردم به گونه ای رفتار کنید که اگر از دنیا رفتید، بر شما بگریند و اگر زنده بودید، مشتاقانه به سوی شما آیند».(1)

ص:85

محبت و توجه و حمایت اطرافیان را برمی انگیزد.(1) به فرموده امام علی علیه السلام، سه چیز موجب محبت دیگران می شود: «دین داری، فروتنی و بخشندگی»، چنان که در مقابل آن، غرور و خودخواهی، همه را از گرد انسان پراکنده می سازد.

ص:86

(بقره: 195)

خدای مهربان به بندگانش علاقه دارد و کسانی را هم که به آنها خدمت کنند، دوست می دارد. او با یادآوری لطف خود به بندگانش، آنان را نیز به نیکی به یکدیگر فرامی خواند و می فرماید: «أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْکَ؛ به مردم خوبی و احسان کن، همان گونه که خداوند به تو احسان و نیکی کرده است». (قصص: 77)

«پس باید بخشی از دل، فکر، زندگی، تلاش، اهتمام، عشق ورزیدن و دل سوزی کردن ما نسبت به دیگران باشد.»(1) گره گشایی از کار مردم، برطرف کردن غم و اندوه و مشکلات آنان، خرج مال و آبرو در این راه، واسطه خیر شدن و... عمل صالحان و عبادت مخلصان است.

ص:87

انجام وظیفه، بی توجهی به حقوق یکدیگر یا تفاوت در خلق وخو، اختلاف و کدورت پدید می آید. در آموزه های اجتماعی اسلام، بی اعتنایی به این مسائل روا نیست، بلکه از مسلمانان خواسته شده است با خیرخواهی، به اصلاح میان برادران دینی خود بپردازند:

إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ. (حجرات: 10)

در حقیقت، مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید.

پیشوایان اسلام، آشتی دادن مردم را، از دادن صدقه در راه خدا بهتر و از هر عبادتی بافضیلت تر شمرده اند. حتی مقداری از بیت المال و وجوه شرعی را برای این کار منظور می داشتند.(1)

ص:88

شمرده شده است:

و لکنَّ اَلْبِرَّ مَن ءامَنَ بِاللّهِ... وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا... أُولئِکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ. (بقره: 177)

بلکه نیکی آن است که کسی به خدا ایمان آورد... و آنان که چون عهد بندند به عهد خود وفادارند... و آنان همان پرهیزکارانند.

ص:89

ص:90

بزند، مجازات سختی چون بریدن دست قرار داده است: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمَا». (مائده: 38)

ص:91

برخی رفتارها آبروی افراد و سلامت اخلاقی جامعه را تهدید می کند که در قرآن معرفی و نکوهش و انجام دهندگان آنها ستم کار و فاسق خوانده شده اند. صالحان با پرهیز از این رفتارها، در نزد خدا و بندگان او مقام و عزت بیشتری می یابند. این رفتارها در قرآن چنین معرفی شده اند:

ص:92

ص:93

«تجسس، جست وجو کردن از چیزهای پنهانی است و بیشتر در کشف نهانی های شرّ به کار می رود و جاسوس به کسی گفته می شود که بدی های مردم را پی گیری می کند».(1)

ص:94

بر اساس این آیه و نیز روایات ائمه علیهم السلام،(1) تهمت، گفتن سخنی است درباره دیگری یا نسبت دادن چیزی به اوست که در او وجود ندارد و مرتکب آن نشده است. در قرآن، بهتان به تیری مانند شده است که به محض خوردن به هدف، آن را متلاشی می کند. بهتان نیز همین گونه شخصیت و آبروی متهم را بر باد می دهد و قلب او را برای همیشه جریحه دار می سازد.(2)

ص:95

ای پیامبر! به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: خود را با چادر فروپوشند که این برای آنکه [به عفت] شناخته شوند و مورد آزار [هوس رانان] قرار نگیرند بهتر است و خدا آمرزنده مهربان است. (احزاب: 59)

از آیات شریفه چند نکته استفاده می شود:

یک _ این دستورها از مهربانی خدا حکایت دارد که می خواهد زنان به عفت و پاکدامنی شناخته شوند تا از آزار و تجاوز ناپاکان در امان بمانند.

دو _ ادب اسلامی زن مؤمن در نگاه کردن، آن است که از نگاه های ناروا چشم فرو بندد و با کنترل نگاه، چشم خود را پاک نگاه دارد.

سه _ آراستگی و بهره مندی زن از زیور، نزد خانواده و محارم و زنان مسلمان جایز و بلکه شایسته است.

چهار _ زینت زن در جامعه، پوشش و وقار است.

ص:96

یا خودپسند و متکبّر پندارند و نه چنان باشتاب حرکت کن که وقار و شخصیت تو خدشه دار گردد که به فرموده امام علی علیه السلام: «به تندی راه رفتن، از ارزش مؤمن می کاهد».(1)

اینها آداب عمومی راه رفتن بود، ولی خداوند برای حفظ سلامت اخلاقی جامعه، به ویژه زنان، درباره شیوه راه رفتن آنان سفارش ویژه ای دارد:

وَلا یَضْرِبَّنَ بِأرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفِینَ مِنْ زَینَتِهِنَّ. (نور: 39)

و پاهای خود را [به گونه ای بر زمین] نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته می دارند، آشکار شود.

منظور این است که زنان با آرامش و متانت و وقار راه بروند. در شرح ماجرای برخورد موسی علیه السلام با دختران شعیب نیز با ظرافت و لطافت خاصی شیوه راه رفتن دختر شعیب را بیان می کند تا سرمشقی برای همه زنان و دختران باشد:

وَجاءَتْهُ إحْدیهُما تَمشی عَلی اسْتِحْیاءٍ. (قصص: 25)

پس یکی از آن دو، درحالی که به شرم [و در نهایت وقار] گام برمی داشت، نزد وی آمد.

ص:97

هر بهانه ای) از ادب به دور است. نرمش در گفتار، قطع نکردن کلام دیگری، پرهیز از پرحرفی و نجوا در حضور دیگران، سخن گفتن به تناسب فهم مخاطب، بجا سخن گفتن و بجا سکوت کردن، از جمله آداب گفتار است.

قرآن درباره سخن گفتن زنان نیز دستور ویژه ای دارد:

إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا. (احزاب: 32)

اگر قصد پارسایی دارید، پس به ناز سخن مگویید تا آن که در دلش بیماری است، طمع ورزد، بلکه گفتاری شایسته گویید.

مخاطب این آیه زنان پیامبر بودند، ولی در حقیقت همه زنان را دربرمی گیرد.(1)

نکاتی که از این آیه می توان به دست آورد، عبارتند از:

یک _ پارسایی باید در گفتار و کردار مسلمانان صالح نمایان باشد.

دو _ با ناز و کرشمه سخن گفتن در برابر نامحرم، برخلاف پرهیزکاری است.

سه _ کنترل سخن گفتن در پیشگیری از آلودگی در روابط زن و مرد، مهم است.

ص:98

علوم و هنرها دلالت دارد.(1)

پیامبران و مصلحان الهی، برای بازسازی جامعه انسانی و حفظ آن از انحراف ها و خرافات و هرگونه پلیدی، برانگیخته شدند. آنان برای این منظور، مردم را به آداب نیکو و دیدگاه های درست فرامی خواندند و برای حفظ ارزش های انسانی، دستورهایی داده اند. بنابراین، بخش بزرگی از فعالیت آنان در عرصه فرهنگی بوده و سزاوار است امروزه نیز، شایستگان با همت بیشتری راه آنان را ادامه دهند.

پیشوایان دینی، خود را اصلاح گران جامعه و هدف دعوت خود را، اصلاح فرهنگ جامعه انسانی معرفی می کردند: «إِنْ أُریدُ إِلاَّ اْلإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ؛ [شعیب گفت:] من قصدی جز اصلاح [جامعه] تا آن جا که بتوانم، ندارم». (هود: 88)

امامان شیعه نیز افتخار می کردند که خود را مصلح بنامند. امیر مؤمنان، علی علیه السلام خطاب به پروردگار می فرمود: «وَ نُظْهِر الإصْلاحَ فی بِلادِک؛ می خواستیم در سرزمین های تو اصلاح گری کنیم».(2)

امام حسین علیه السلام نیز هدف خود را از قیام، اصلاح امت بیان می کند: «إنَّما خَرَجْتَ لِطَلبِ الأْلاحِ فی اُمَّةِ جَدّی؛ فلسفه نهضت من اصلاح گری در امت جدم بود».(3)

ص:99

که ]آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند بازمی دارد». (اعراف: 157)

در معنای معروف و منکر گفته اند: «معروف در لغت به معنای شناخته شده و منکر به معنای ناشناخته است و اسلام، کارهای خوب را از این جهت که با فطرت الهی انسان، آشنا و سازگار است، شناخته شده و کارهای بد را از این جهت که با فطرت پاک وی بیگانه بوده و موجب سقوط و انحطاط اوست، ناشناخته معرفی می کند. بنابراین، هر عملی که موجب رشد و کمال انسان شود و عقل و شرع، آن را «ارزش» بداند، معروف و هر کاری که باعث انحراف فرد و جامعه از مسیر کمال گردد و «ضدارزش» تلقی شود، منکر خواهد بود».(1)

اسلام، از پیروانش می خواهد نسبت به سرنوشت دیگران احساس مسئولیت کنند، در برابر اعمال و رفتار ناپسند یکدیگر بی اعتنا نباشند و همدیگر را به خیر و خوبی سفارش کنند و این امر را لازمه ایمان و شرط رستگاری و رهایی از خسران می شمرد.(2) در قرآن کریم می خوانیم:

وَالْمؤمنونَ وَالْمؤمناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنکَرِ. (توبه: 71)

مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که [همدیگر را] به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند بازمی دارند.

ص:100

و هدایت آنها بوده است.

در قرآن کریم، سنت گرایی، از لغزش های ناروا و تباه کننده اندیشه معرفی شده که چون قید و بندی، آن را به اسارت جهل و تعصب می کشد و چشم ها را به حقیقت می بندد. پیامبران برای رهاندن بشر از این دام برانگیخته شده اند:

وَ یَضَعُ عَنْهُم إصْرَهُم وَ الأغْلالَ الَّتی کانَتْ عَلَیْهِم. (اعراف: 157)

و از دوش آنان قید و بندهایی را که برایشان بوده است، برمی دارد.

پیامبر اسلام افزون بر پیام رسانی، در عمل نیز آشکارا در برابر سنت های اشتباه می ایستاد و برخلاف آنها رفتار می کرد. نمونه ای از این مبارزه در ازدواج با زینب، همسر زید، پسرخوانده آن حضرت دیده می شود. عرب، پسرخوانده را فرزند واقعی خود به شمار می آورد و ازدواج پدرخوانده را با همسر او پس از جدایی، روا نمی دانست، ولی پیامبر اسلام بدون توجه به سرزنش ها و تبلیغ های منفی مخالفان، به این ازدواج اقدام کرد تا به فرموده قرآن، برای دیگر افراد جامعه نیز راه گشوده شود.(1)

ص:101

از دیدگاه قرآن بررسی می کنیم.

ص:102

مسئولیت های سنگین برای گذران زندگی خود و خانواده، کار می کردند. کار آنها گاه جنبه خدمات عمومی هم داشت. برای نمونه، به تصریح قرآن، داوود زره می ساخت؛(1) حضرت موسی سال ها چوپانی کرد؛(2) حضرت یوسف داوطلبانه مدیریت خزانه داری مصر را برعهده گرفت؛(3) ذوالقرنین در سازندگی، خدمات ارزنده ای از خود بر جای گذاشت(4) و حتی دختران شعیب برای کمک به معاش خانواده کار می کردند.(5)

بنابراین، بندگان شایسته خدا، بخشی از شبانه روز خود را به کار و تلاش مفید و مشروع می پردازند؛(6) البته بدون حرص ورزی و زیاده روی. چنانچه این کار، سود عمومی داشته باشد، دارای فضیلت بیشتری است.

ص:103

در این آیه، کلمه «دین» به کار رفته است، نه «قرض»؛ زیرا دین دامنه وسیع تری دارد و در معامله ای مانند صلح، اجاره، خرید و فروش و مانند آن، یکی از طرفین بدهکار می شود. بنابراین، آیه شریفه هم شامل قرض می شود و هم شامل تمام معاملاتی که به طور «سلف» یا «نسیه» انجام می گیرد.(1)

درباره مقررات دادوستد مالی، نکات مهمی از این آیه استفاده می شود، از جمله:(2)

_ برای جلب اطمینان و جلوگیری از مداخلات احتمالی طرفین در قرارداد، نویسنده قرار داد باید شخص سومی باشد. (وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُم کاتِبٌ)

_ نویسنده باید در نوشتن قرارداد، حق را در نظر بگیرد و عین واقع را ثبت کند. (بالعدل)

_ شایسته است تنظیم کننده سند، به پاس موهبتی که خدا به او داده است، از نوشتن قرارداد شانه خالی نکند. البته پذیرش دعوت برای تنظیم اسناد، وجوب عینی ندارد و این، برای تشویق و تأکید بیشتر است.

_ بدهکار باید با در نظر گرفتن خدا و بدون اینکه چیزی را فرو گذارد، املا کند و نویسنده، بنویسد. (وَ لْیُمْلِلِ الَّذی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَ لْیَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئً ) اصولاً قراردادی که با اعتراف و املای بدهکار تنظیم شود، مدرکی است که امکان هرگونه انکاری را از او می گیرد.

_ اگر بدهکار، سفیه یا ناتوان یا گنگ و لال است و قدرت املا کردن ندارد، ولی او باید با رعایت عدالت، این کار را بکند. (فَإنْ کانَ الّذی علیهِ الحَقُ سَفیها أوضَعیفا اَوْلا یَسْتَطِیعُ أن یُمِلَّ هو فَلْیُمْلِلْ وَلیُّه بِالعَدْل)

_ افزون بر ثبت معامله، طرفین قرارداد باید دو شاهد نیز بگیرند.

ص:104

(وَاسْتَشْهِدوا شَهیدَیْن)

_ شاهدان باید مورد اطمینان باشند. (مِمّن تَرْضَونَ من الشهداء)

_ بدهی را باید نوشت، چه اندک باشد و چه بسیار؛ خستگی از نوشتن قرارداد جزئی، روا نیست. (وَ لا تسأمُوا أنْ تَکْبُبُوهُ صَغیرا أوْ کَبیرا إلی اَجَلِه)

_ درصورتی که معامله کاملاً نقدی باشد، نوشتن قرارداد لازم نیست؛ گرچه بهتر است قرارداد تنظیم و شاهد نیز گرفته شود. (إلاّ أن تَکُونَ تجارةً حاضِرةً تُدیرُونَها...)

_ شاهد و نویسنده نباید به هیچ صورت، زیان مالی، جانی یا حیثیتی ببیند. (و لا یضارٌ کاتب وَ لا شهید)

به تصریح خداوند حکیم در این آیه، فلسفه تنظیم اسناد و دقت در معاملات آن است که از یک سو ضامن اجرای عدالت باشد و از سویی، سبب اطمینان خاطر شهود به هنگام ادای شهادت می شود. همچنین از پیدایش بدبینی در میان افراد اجتماع و از رکود اقتصادی جلوگیری می کند. (ذلِکُم أقْسَطُ عِنْدللّه وَ أقْوَمُ لِلشَّهادةِ و أدْنی أنْ لا تَرْتابُوا)

ص:105

وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُروا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَواما. (فرقان: 67)

[بندگان خاص خدا] کسانی اند که در انفاق نه ول خرجی می کنند و نه تنگ می گیرند، [بلکه ]میان این دو [روش]، حد وسط را برمی گزینند.

و در جای دیگر می فرماید:

وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ. (اسراء: 29)

نه دستت را به گردنت زنجیر کن (کنایه از بخل و سخت گیری) و نه بسیار گشاده دستی کن.

قرآن کریم، اسراف کاران را برادران شیطان می خواند و عمل آنان را نکوهش می کند. در مقابل، در آیات متعددی نیز از خسّت، بخل و سخت گیری نهی شده است.(1) آنچه پسندیده است، حد وسط میان اسراف و بخل است.

برای روشن شدن حد وسط و اعتدال، لازم است دو طرف آن؛ یعنی بخل و اسراف و تبذیر بررسی شود.

ص:106

بخورید و بیاشامید، ولی زیاده روی مکنید که خدا اسراف کاران را دوست ندارد.

اسراف، به معنای تجاوز از حد است؛ یعنی انسان در هزینه کردن مال، از حد معمول خود خارج شود و فراتر از موقعیت اجتماعی اش مصرف کند.(1)

البته در تعیین حدود اسراف، باید شرایط زمانی، مکانی، اجتماعی و اقتصادی جوامع مختلف را در هر دوره در نظر گرفت؛ زیرا اسراف امری نسبی و مصرف متعارف در جوامع مختلف، متفاوت است.(2)

ص:107

از شدت خویشتن داری شان، هر کس از حال آنان که آگاه نباشد، آنان را توانگر می پندارد... با اصرار چیزی از مردم نمی خواهند.(1)

آری، مؤمن در نهایت فقر و تنگ دستی نیز نه تنها دست نیاز به سوی کسی دراز نمی کند، بلکه فقر خود را پنهان و اظهار بی نیازی می کند. حتی در حد توان بذل و بخشش هم دارد(2) و این، زیباترین فقر است، چنان که امام علی علیه السلام فرمود: «اَلْعِفافُ زینَةُ الْفَقْرِ».(3)

امام صادق علیه السلام فرمود: «شیعَتُنا مَنْ لا یَسْئَلُ النّاسَ وَ لَوْ ماتَ جُوعا؛ پیروان ما اهل بیت اگر از گرسنگی هم بمیرند از کسی درخواست نمی کنند.»(4) البته در شرایطی ویژه ممکن است انسان ناچار شود از دیگری قرض کند یا کمکی بخواهد که در این حال نیز باید به اهلش رو آورد. امام علی علیه السلام می فرماید: «آبروی تو [چون یخی ]جامد است و با درخواست، قطره قطره می ریزد. بنگر که قطره های آبرو را پیش چه کسی می ریزی».(5)

ص:108

نیکو یاد شده که گیرنده اش خداوند است.(1) ذکر انفاق در کنار نماز در برخی آیه ها،(2) اهمیت آن را می رساند. در کنار تشویق مسلمانان به انفاق و احسان، بارها به این کار پسندیده امر شده(3) و در چند آیه نیز با لحنی نسبتا شدید، کیفر ترک آن بیان می شود.(4)

هر کس در حدّ توان خود در برابر نیازمندان مسئول است؛ دراین میان، ثروتمندان مسئولیت ویژه ای دارند. برای آنان کوتاه ترین راه رسیدن به سعادت و تکامل و قرار گرفتن در گروه نیکوکاران،(5) رسیدگی به اوضاع فقیران و یتیمان، اطعام بیچارگان و تلاش برای فقرزدایی است.

از دیدگاه قرآن، انفاق کردن و صدقه دادن با شرایط ویژه ای باید همراه باشد تا به درگاه خداوند پذیرفته گردد که در اینجا از چند مورد آنها یاد می کنیم:(6)

اول _ برای خشنودی خدا باشد، نه ریاکارانه و با انگیزه جلب توجه دیگران یا خودنمایی!

وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللّه ِ فَأُوْلَئِکَ هُمْ الْمُضْعِفُونَ. (روم: 39)

آنچه صدقه می دهید، درحالی که خشنودی خدا را خواستارید، آنهاست که فزونی می یابد.

دوم _ با احترام همراه باشد؛ یعنی به شخصیت نیازمند لطمه نزند. برای مثال با منت گذاشتن و آزار فرد نیازمند او را تحقیر نکند که چنین انفاقی بی ارزش است، چنان که خداوند می فرماید:

ص:109

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَی. (بقره: 264)

ای کسانی که ایمان آورده اید! صدقه های خود را با منّت و آزار باطل مکنید.

سوم _ مالی که انفاق می شود مرغوب باشد. بنابراین، انفاق از اموال بی ارزش و دورریختنی که انفاق کننده به آنها رغبتی ندارد، روا نیست.(1) اگر بتوان از آنچه بهتر و محبوب تر است، انفاق کرد که به نیکوکاری نزدیک تر است: «هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید».(2)

چهارم _ پنهانی و دور از چشم مردم باشد. این کار دو امتیاز دارد: در امان ماندن انفاق کننده از ریاکاری و حفظ شخصیت نیازمند. صدقات آشکار نیز از این نظر که دیگران را به این کار تشویق خواهد کرد، پسندیده است:

اگر صدقه ها را آشکار کنید، این کار خوبی است [و اشکال ندارد]، ولی اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این برای شما بهتر است و بخشی از گناهانتان را می زداید.(3)

با توجه به آیات قرآن،(4) نکته پایانی، در نظر گرفتن برخی شرایط و ریزه کاری ها در مورد کسانی است که از انفاق بهره مند می شوند که همان رعایت سلسله مراتب است.(5)

ص:110

خدمات عمومی دولت که در مقابل عوض پرداخت می شود و همچنین صدقات مستحبی و کفاره ها و نذرها که الزامی نیستند، مالیات به شمار نمی آیند.(1)

مالیات در حکومت اسلامی شامل خمس و زکات و جزیه می شود که نسبت یا مقدار، متعلقات و مصارف آن را شارع مقدس تعیین می کند. دو مورد نخست را به اختصار بیان می کنیم:

ص:111

به جای او، خشنودی خداوند را در نظر بگیرد.(1)

زکات در قرآن، افزایش دهنده مال و سبب تزکیه و تطهیر و رستگاری انسان معرفی و موارد مصارف آن نیز معین شده است،(2) ولی حاکم اسلامی می تواند در شرایط خاص و بنا بر مصالح حکومت و جامعه و برای موارد و کالاهای دیگر نیز زکات قرار دهد که نسبت و مقدار و مورد مصرف آن، تابع هزینه های ضروری و مصالحی است که در نظر می گیرد.(3)

ص:112

رعایت نشود، آن معامله به هر شکلی که باشد، به صلاح جامعه نیست و باید از آن جلوگیری شود. البته گاه منظور از عقد، بخشش است یا بنا بر مسامحه و گذشت است، مانند صلح که در این صورت، وضع فرق می کند، ولی در مبادله واقعی و پایاپای، نباید به هیچ یک از دو طرف قرارداد، ستم شود.

یک نمونه از «اکل مال به باطل» که عاقلانه نیست و سبب فساد و درگیری و نابودی افراد می شود قمار است که در قرآن از آن نهی شده؛(1) زیرا ممکن است در طول چند لحظه، شخص از اموال خود محروم شود و طرف دیگر به اموال بادآورده دست یابد.(2)

ص:113

ص:114

اجتماعی، بحران و اختلال ایجاد می کنند.(1)

ناگفته نماند امروزه، حتی در جامعه اسلامی، ربا دادن و ربا گرفتن، با نام های دیگر در زندگی مردم راه یافته است، در حالی که با تغییر عنوان و کلاه شرعی و درست کردن راه فرار نمی توان از مفاسد این گناه کبیره کاست.

ص:115

مرغوب را بگیرند و کالای نامرغوب تحویل مشتری دهند، کم فروشی و باطل است.(1)

ص:116

به صورت بینش باز سیاسی نمود می یابد. فرد پرهیزکار، در عرصه سیاست، خردگرایانه و هوشمندانه، عمل می کند و از سطحی نگری و دخالت دادن احساسات شخصی در قضاوت هایش می پرهیزد. وی به دلیل آگاهی از حقوق و تکالیف خود، دچار سردرگمی، بی توجهی و یک سویه نگری نمی شود. بلکه با احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت خود و هم نوعانش، در صحنه های سیاسی حضور و مشارکت جدی و اثرگذار دارد.

در جامعه اسلامی، همه در برابر هر آنچه به سرنوشت مسلمانان و مشکلات آنها مربوط می شود، مسئولند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله این مسئولیت مهم را چنین ترسیم می کند: «کسی که بامداد برخیزد، بی آنکه به فکر سامان دادن امور مسلمانان باشد، مسلمان نیست.»(1) واژه «امور» در این روایت عام است و شامل مسائل مربوط به امور حکومتی نیز می شود.(2)

خدای بلند مرتبه، از مؤمنانی که همواره در کنار پیامبر، برای یاری حکومت اسلامی، مشارکت خالصانه و خستگی ناپذیر داشتند،(3) اظهار خشنودی کرده و به آنها پاداشی بزرگ وعده داده است.(4)

لَقَدْ رَضِی اللّه ُ عَنْ الْمؤمنینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ. (فتح: 18)

ص:117

به راستی خدا هنگامی که مؤمنان، زیر آن درخت با تو بیعت می کردند، از آنان خشنود شد.

بیعت های متعدد مسلمانان با پیامبر، جلوه هایی از فعالیت های سیاسی _ اجتماعی آنان بود که در قرآن به پاره ای از آنها اشاره شده است. گاه بیعت آنها به منظور اعلام ورود در جرگه مسلمانان و رسمیت بخشیدن به مسلمانی خود بود،(1) گاه پیمان وفاداری برای شرکت در امری مهم بود و یا تجدید میثاق با پیامبر که سبب تقویت روحیه مسلمانان می شد.(2) نکته قابل توجه، بیعت جداگانه زنان با پیامبر است(3) که ارزش و جایگاه سیاسی آنان را در اسلام نشان می دهد.

ص:118

اول _ مراجعه به دادگاه های اسلامی هنگام پیدایش اختلاف ها و درگیری ها؛ این امر لازمه ایمان است و سرپیچی از آن و مراجعه به دادگاه های مبتنی بر قانون غیراسلامی، نشانه نفاق و دورویی است.(1)

دوم _ احترام به قانون و حکم قاضی صالح؛ حتی اگر به نظر برسد در حق دادخواه، اشتباه یا ستمی رخ داده است. نشانه مؤمن حقیقی و تسلیم در برابر حکومت اسلامی، این است که نه تنها نسبت به حکم دادگاه اسلامی گلایه و جوسازی نمی کند، بلکه در دل نیز احساس ناراحتی و نارضایتی ندارد.(2) این امر با اعتراض و درخواست تجدیدنظر که در رویّه قضایی جمهوری اسلامی رایج است، مخالفتی ندارد.(3)

سوم _ شرکت در جهاد؛ هرگاه رهبر صلاح بداند و دستور جهاد و پیکار با دشمنان را صادر کند، باید بدون بهانه جویی و در نهایت شجاعت، برای کارزار و جانبازی در صف پیروان او قرار گرفت.(4) صالحان راستین در چنین شرایطی، حتی اندیشه مخالفت را به دل راه نمی دهند.(5)

چهارم _ در اختلاف دیدگاه در امور مذهبی و برداشت های متفاوت از قرآن و روایات، باید به رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و در زمان غیبت به عالمان راستین و مجتهدان شایسته(6) رجوع کرد و از گمانه زنی و

ص:119

دودستگی پرهیز کرد.(1)

ص:120

نظام اسلامی و با عمل به رهنمودهای مقام معظم رهبری، تنها زیر پرچم «حزب الله»(1) به فعالیت سیاسی و اجتماعی بپردازند. «فإنَّ حِزْبَ اللّه ِ هُمُ الغالِبُون؛ به راستی حزب خدا همان پیروزمندانند». (مائده: 56)

ص:121

بنا بر روایت قرآن، پیامبران و صالحان حکومت طاغوت را نمی پذیرفتند و زیر بار آن نمی رفتند،(1) بلکه به مبارزه با استبداد و ستمگری برمی خاستند و در مقابل آن می ایستادند. حتی اگر توان براندازی کانون فساد را نداشتند و جامعه با آنها همراهی نمی کرد، می کوشیدند با امر به معروف و دعوت به حق، از ستم و بی عدالتی آنها بکاهند. بنابراین، گاه با تبلیغات منفی علیه حکومت ستم پیشه و گاهی نیز با آگاه ساختن مردم و بیان راه حق، برای قیام علیه باطل و براندازی آن زمینه سازی می کردند. با سیری در آیات قرآن، روش رویارویی چند تن از اسوه های قرآنی را با حکومت ناحق زمان خود، بررسی می کنیم:

ص:122

بهره برداری از فرصت به دست آمده و جلب توجه مردم، اندیشه های اصلاح گرانه خود را بیان کرد و مردم را به پیروی از پیامبر و ترک طاغوت فراخواند.(1)

ص:123

مقربان خود را داده بود، ولی از آن جا که آنان با ماهرانه ترین فنون سحر آشنایی داشتند، به حقیقت اعجاز موسی پی بردند. پس تحت تأثیر تحولی درونی، بی اختیار به سجده افتادند و بی پروا، ایمان خویش را اعلام و توطئه فرعون را نقش بر آب کردند.

برجسته ترین ویژگی این ساحران، مقاومت آنان در برابر تهدیدها، فشارها و شکنجه های دستگاه ستم پیشه فرعون بود. آنها با ایمان خود، طاغوتیان را غافل گیر کردند و برنامه ای را که با هدف تضعیف موسی تنظیم شده بود، به اثرگذارترین تبلیغ حقانیت موسی بدل ساختند؛ زیرا ایمان این گروه برجسته و متخصص توانست توجه مردم را به سوی موسی و رسالتش جلب کند. بدین ترتیب، خشم فرعونیان را برانگیختند:

فرعون گفت: «بی شک، دست های شما و پاهایتان را یکی از راست و یکی از چپ قطع می کنم و شما را بر تنه های درخت خرما به دار می آویزم تا خوب بدانید عذاب کدام یک از ما سخت تر و پایدارتر است.»

ساحران پاسخ دادند: «ما هرگز تو را به معجزه هایی که به سوی ما آمده و بر آن کس که ما را پدید آورده است، ترجیح نخواهیم داد...».(1)

ص:124

أطیعو اللّه َ وَأَطیعُوا الرَّسُول و أُوْلِی الأمْرِ مِنْکُم. (نساء: 59)

ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.

و در جای دیگر می فرماید: «هیچ پیامبری نفرستادیم مگر [برای ]اینکه مردم از آنان پیروی کنند.»(1) به نظر بسیاری از مفسران، براساس این آیه، همه پیامبران وظیفه داشته اند برای فراخواندن مردم به پیروی از اللّه، حکومت تشکیل دهند،(2) هر چند بسیاری از آنان به دلایل گوناگون، در این راه موفق نشدند و تنها برخی به صورت رسمی حکومت کردند. در قرآن مجید، از پیامبرانی چون یوسف،(3) داوود(4) و سلیمان(5) یاد شده است که بر سرزمین های پهناوری حکم می راندند. آیات بسیاری نیز بر تشکیل حکومت دینی و نظام اسلامی به دست پیامبر اسلام گواهی می دهد.(6) این شواهد، دلیل قاطعی بر بطلان نظریه جدایی دین از سیاست است.

ص:125

برخوردار باشند. اینک به ویژگی های مورد نظر قرآن اشاره می کنیم:

ص:126

ای داوود! تو را در زمین مقام خلافت دادیم تا در میان مردم به حق داوری کنی و از هوس پیروی مکن که تو را از خدا گمراه سازد.

این آیه، اهمیت، جایگاه و معنای عدالت را در فرمان روایی روشن می سازد.

ص:127

آیات قرآن استفاده می شود.(1)

ص:128

در برابر آنها مسئول است. آن حضرت در نامه ای به فرماندار آذربایجان می نویسد:

بی گمان کاری که به تو سپرده شده است نه لقمه ای چرب، که بار امانتی است بر گردن تو. آن که تو را بدان گمارده، نگهبانی امانت را به تو واگذار کرده است و تو را نرسد که به استبداد و دلخواه در میان مردم رفتار کنی.(1)

از این دیدگاه، قدرت، ابزاری است برای رسیدن به هدف که باید در سیر تکامل جامعه از آن بهره مند شد. رهبر شایسته نیز خدمت گزار مردم است و هرگز قدرت را وسیله ای برای برخورداری از امتیازها و فخرفروشی بر بندگان خدا نمی داند.

ص:129

امر به معروف و نهی از منکر وظیفه همه افراد جامعه است، ولی حکومت صالح در پاسداری از فرهنگ و ارزش های اسلامی، وظیفه ای خاص دارد که ایجاد نهادی ویژه با برنامه و هدفی معین و جایگاه رسمی در جامعه اسلامی است.(1)

امر به معروف، دربرگیرنده تمام ارزش ها و احکام و حدود الهی است و حاکم موظف است با استفاده از تمام اختیارات و قدرت خود، این «اصل» اساسی اسلام را اجرا کند و زنده نگه دارد.

از معروف هایی که به دلیل اهمیت فراوان و ویژگی های ممتاز و آثار مثبت اجتماعی اش، در میان وظایف حاکمان شایسته مقدم شمرده شده، برپایی نماز است. پیامبر خدا در نخستین روزهای هجرت خود به مدینه، برای اقامه نماز، شالوده مسجدی را پی ریزی کرد که مرکز پرستش خدا و رسیدگی به امور اجتماعی مسلمانان گردید.(2) بنابراین، نخستین وظیفه رهبران صالح پس از رسیدن به قدرت و پیروزی، فراهم آوردن زمینه های بندگی مردم در برابر خداست که خود باید پیشاپیش آنها در برابر حق به خاک افتند.

ص:130

وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمْ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ.» (حدید: 25) مفسران واژه میزان را به قانون معنا کرده اند؛(1) یعنی چیزی که تمام کردارهای انسان ها را می توان با آن سنجید و آن احکام و قوانین الهی است.(2)

بنابراین، در حکومت صالحان همه در برابر قانون تسلیم هستند و هیچ مقامی نمی تواند مانع اجرای قانون الهی شود.

ص:131

شکایات و مشکلات آنها از شیوه های مردم داری حاکمان صالح است که در قرآن و سیره عملی پیشوایان ما نمایان و به آن سفارش شده است.(1) در قرآن رمز موفقیت پیامبر، مردم داری او خوانده شده و آن حضرت به مشورت با مردم در کارها سفارش شده است.(2) در واقع، مشورت با مردم در امور اجتماعی _ سیاسی، نوعی ارزش قائل شدن برای آنان و حرمت نهادن به افکار و دیدگاه های ایشان و فراهم ساختن زمینه حضور و مشارکت آنها در عرصه سیاست و اداره مملکت است.

بنابراین، انتقادهای سازنده و آزادی در بیان دیدگاه ها در امور سیاسی، حق مسلم مردم و حتی حق رهبر جامعه و به سود اوست؛(3) زیرا وی را در پی بردن به کاستی ها و اصلاح امور یاری می کند و از استبداد در امان می دارد. امروزه که با گسترش جوامع، ارتباط مردم و نخبگان با رهبری محدودتر شده است، مطبوعات و رسانه ها امکان این ارتباط و هم فکری را در سایه آزادی بیان فراهم می کنند.

ص:132

ص:133

شده است: «وَ ما أرْسَلناکَ إلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ؛ ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم». (انبیاء: 107)

پیامبر با همه مردم، اعم از مؤمن و کافر، دل سوزانه رفتار می کرد و خالصانه به آنان مهر می ورزید. در نظر او، مشرکان، بیمارانی نیازمندِ درمان و پرستاری دل سوز بودند. ازاین رو، برای نجات آنها از گمراهی بسیار پافشاری می کرد، تا آنجا که خداوند فرمود: «لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَلاّ یَکُونُوا مُؤمِنینَ؛ شاید اگر به این سخن (قرآن) ایمان نیاورند تو جان خود را از اندوه، در پی گیری کارشان تباه کنی.» (شعراء: 3) ازاین رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مناسب ترین الگو برای عالمان دین و زمام داران مردم است. آن حضرت در حق مؤمنان نیز بسیار دل سوز و مهربان بود:

لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمؤمنینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ. (توبه: 128)

همانا برای شما پیامبری از [جنس] خودتان آمد که رنج شما بر او دشوار است، به هدایت شما حریص و به مؤمنان دل سوز و مهربان است.

مهربانی و خیرخواهی گسترده پیامبر در رفتار با مردم نمودهای دیگری نیز داشت، از جمله:

ص:134

شد، فرمود: «اَلْیَومُ یَومُ الْمَرْحَمَةِ؛ امروز، روز رحمت و مهربانی است.»(1) و همه را آزاد کرد. با این وصف، پیامبر به اصول دین و اجرای حدود الهی، پای بند بود و هرگز در این زمینه کوتاهی نمی کرد. شهید مطهری در این باره می نویسد:

پیامبر در مسائل اصولی هرگز نرمش نشان نمی داد، درحالی که در مسائل شخصی، فوق العاده نرم و مهربان بود و بسیار عفو و گذشت داشت، اینها نباید با یکدیگر اشتباه شوند.(2)

ص:135

رسول خدا همیشه خوشرو، نرمخو و خوش برخورد بود و تندخو و خشن نبود».(1)

مدارای پیامبر به اندازه ای بود که خداوند به مؤمنان دستور می دهد پس از خوردن غذا در خانه حضرت، بی آنکه سرگرم سخن شوند، پراکنده گردند؛ زیرا اقامت طولانی آنها پیامبر را می رنجاند، ولی از ابراز آن شرم می کرد.(2)

ص:136

سازش ناپذیری در امر رسالت، بیزاری جستن از شرک و از همه مهم تر استقامت بالای آن حضرت در راه حق، از مظاهر ایمان و دین داری ایشان به شمار می آید. سیره نویسان در این باره نوشته اند: «پس از علنی شدن دعوت، مشرکان قریش و اشراف عرب تلاش کردند تا نهضت به پا خاسته علیه منافع خود را نابود ساخته، حداقل جلوی رشد آن را گرفته، متوقّفش کنند و آن گاه به انحرافش کشند و در این راه، همه امکانات و لوازم را به کار گرفتند: تحبیب، تطمیع، تهدید و چون سودی نبخشید، تهمت، شکنجه، آزار، اقدام برای قتل و در نهایت، محاصره اقتصادی و سیاسی همه جانبه، اما هیچ کدام پیامبر را به مداهنه نکشید.»(1) نکته مهم دیگر در دین داری پیامبر، تشکیل حکومت دینی بود.

ص:137

گفت وگوی او با خدا نیز از این امر حکایت دارد:

نوح گفت: «پروردگارا! من قوم خود را شب و روز دعوت کردم و دعوت من جز بر گریزشان نیفزود... سپس آنها را با صدای بلند دعوت کردم، آن گاه آشکارا آنها را دعوت کردم و در خلوت و پوشیده نیز به ایشان گفتم و گفتم که از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است.(1)

در تفسیر نمونه دراین باره آمده است:

او گاه به سراغ مردم در خانه هایشان می رفت و یا در کوچه و بازار به طور خصوصی و با حوصله و لحن محبت آمیزی تبلیغ می کرد و گاه در مجالس عمومی که به منظور جشن یا عزا تشکیل شده بود می آمد و با صدای بلند و آشکار، فرمان خدا را بر آنها می خواند، اما همیشه با عکس العمل نامطلوب و توهین و استهزا و گاه ضرب و جرح روبه رو می شد. با این حال، هرگز از کار خود دست برنداشت.(2)

نوح افزون بر استقامت در امر خدا، ویژگی های دیگری هم دارد که برای مبلغان مفید و درس آموز است، از جمله:

ص:138

(یونس: 72)؛ «وَ یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مالاً إِنْ أَجرِیَ إِلاّ عَلَی اللّهِ؛ ای قوم! من بر رسالت خود از شما مالی درخواست نمی کنم. مزد من تنها بر عهده خداست». (هود: 29)

ص:139

سه _ راست گویی: «وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّهُ کَانَ صِدِّیقا نَبِیّا؛ و در کتاب خود، ابراهیم را یاد کن که پیامبری بسیار راستگو بود». (مریم: 41)

چهار _ حلم و انابه به درگاه خدا: «إنّ إبْراهیمَ لَحَلیمٌ أوّاهٌ مُنیبٌ؛ به راستی ابراهیم، بسیار بردبار بود و به درگاه خدا زاری و درخواست آمرزش می کرد». (هود: 75)

پنج _ توجه ویژه به خانواده: در سیره آن حضرت، هدایت خانواده، جایگاه ویژه ای داشت. او در آغاز رسالت با احترام و دوستانه، پدر یا عمویش را به خداپرستی دعوت کرد.(1) سپس به مناظره با آنها پرداخت و وی را از پیروی شیطان برحذر داشت.

شیوه برخورد آن حضرت با آزر نیز نکته های آموزنده ای دارد، از جمله آنکه از درشت گویی با وی پرهیز می کرد و با عبارت «یا ابت» که نشانه مهرورزی و احترام است، او را صدا می زد. همچنین در برابر تهدیدهای آزر به سنگ باران کردن او، برای رعایت حق پدری، با فروتنی به او می گفت: سلام علیک.(2)

نمونه دیگر توجه ابراهیم به خانواده را در دعاهای عمیق و پرمحتوای او درباره خانواده و فرزندانش می توان یافت. این دعاها که به تصریح قرآن مستجاب شده است،(3) در واقع، بیان کننده روش و منش خاندان او نیز است:

اول _ درخواست فرزند صالح از خدا: «رَبِّ هَبْ لی مِنَ الصّالِحینَ». (صافات: 100)

دوم _ دعا برای پاک ماندن فرزندانش از بت پرستی: «وَ اجْنُبْنی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ اْلأَصْنامَ». (ابراهیم: 35)

سوم _ درخواست توفیق اقامه نماز برای خود و فرزندان: «رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ

ص:140

الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرّیَّتی». (ابراهیم: 40)

چهارم _ آمرزش خواهی برای پدر و مادر: «ربَّنا اغْفرلی و لِوالِدَی». (ابراهیم: 41) و (شعراء: 86)

پنجم _ درخواست پذیرش توبه خود و ذریه اش: «وَ تُبْ عَلَیْنا». (بقره: 128)

شش _ مهمان دوستی و مهمان داری: در آیه 51 سوره حجر و آیه 24 سوره ذاریات، داستان ورود فرشتگان بر ابراهیم در قالب مهمان نقل شده است. او با اینکه آنها را نشناخت، سلامشان را با گرمی و درودی بهتر پاسخ داد.(1) با ورود مهمانان، ابراهیم که آنان را بشر می پنداشت، پنهانی به اندرون رفت و با شتاب، گوساله ای فربه و بریان برای ایشان حاضر ساخت.(2) در قصص الانبیاء، آمده است: «ابراهیم طعام صبحگاهی و شامگاهی را جز با مهمان نمی خورد و گاهی دو مایل یا بیشتر از خانه دور می شد تا مهمانی بیابد و دعوتش نماید.» او را به دلیل همین مهمان دوستی، ابوالاضیاف یا ابوالضیفان لقب داده بودند.(3)

هفت _ تأکید ویژه بر نماز: ابراهیم نماز را به عنوان والاترین عبادت و کرنش به درگاه الهی گرامی می داشت و به نیکوترین روش در مسجد ادا می کرد، تا آنجا که هدف هجرت و سکونت دادن خانواده خود در سرزمین بی کشت و زرع را، اقامه نماز اعلام کرد:

رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاَةَ. (ابراهیم: 37)

پروردگارا! من فرزندانم را در دره ای بی کشت نزد خانه محترم تو سکونت دادم، تا نماز را به پا دارند.

همچنین از خداوند، توفیق اقامه نماز را برای خود و خاندانش درخواست کرد:

ص:141

رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ و مِن ذُرّیّتی. (ابراهیم: 40)

پروردگارا! مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز.

به دلیل ایمان و یکتاپرستی و اخلاص و توکل و توجه ابراهیم به خانواده و مردم بود که خداوند، وی را به تنهایی، یک «امت»(1) و الگویی نیکو برای همه مردم معرفی کرد(2) و پیروی از آیین او را نشان خردمندی دانست.(3)

ص:142

ص:143

ص:144

برگزیدگی(1) که این دوره سرمشق نیکویی برای فرزندان اوست.

آدم ابوالبشر پس از خوردن از میوه درخت ممنوعه و رانده شدن از بهشت، به خطای خویش پی برد. پس خالصانه و با زاری بسیار به درگاه خدا روی آورد و توبه ای محکم و حقیقی کرد:

قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِینَ. (اعراف: 23)

گفتند: پروردگارا! ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و به ما رحم نکنی، از زیان کاران خواهیم بود.(2)

ص:145

نوشته ها، او را ادریس نام داده اند.(1) به فرمایش علامه طباطبایی:

ادریس اولین کسی بود که با قلم، خط نوشت و جامه دوخت و به تن کرد و نخستین کسی است که علم نجوم را یاد داد و حکمت را استخراج کرد و این کشف می کند که او از پیشوایان علم و مظهر نوآوری در دانش بوده است.(2)

ص:146

ایمان با مشخص شدن مرزها، عزت و استقلال یابند.

ص:147

صالح یکی از پنج پیامبر قوم عرب است(1) که قوم ثمود را به توحید و ترک شیوه پدرانشان در بت پرستی فرامی خواند.(2) او با یادآوری نعمت های خداوند، از آنها می خواست تا در درگاه الهی آمرزش جویند و توبه کنند.(3) روش آن حضرت، مناظره و جدال نیکو بود، ولی قوم ثمود با انکار و لجاجت، از وی معجزه می خواستند.(4) آنها پس از دیدن معجزه نیز از پذیرش رسالت او سر باز زدند و گفتند: اگر به راستی پیامبر هستی، عذابی که به ما وعده داده ای بر سر ما بیاور.(5)

سرانجام، صالح از آنان روی گرداند و گفت: «ای قوم! به راستی که پیام پروردگارم را به شما رساندم و خیر شما را خواستم، ولی شما خیرخواهان را دوست ندارید».(6)

مطالعه شیوه دعوت حضرت صالح علیه السلام، نشان می دهد که این پیامبر الهی در برابر برخوردهای نابخردانه و خشونت آمیز قوم خود، همواره با بزرگواری رفتار می کرد و از خطا و گناهشان درمی گذشت.

ص:148

(انبیاء: 85 و 86)

وَاذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَذَاالْکِفْلِ وَکُلٌّ مِنْ الْأَخْیَارِ. (ص: 48)

در این آیات، خداوند اسماعیل را در گروه شکیبایان و شایستگان و نیکانی می شمرد که به رحمت الهی رسیده اند.

باشکوه ترین فصل زندگی اسماعیل، ماجرای گردن نهادن او به فرمان الهی بود که قربانی شدن او را می خواست و این تسلیم از ایمان و یقین و رضای کامل او سرچشمه می گرفت. در قرآن،(1) ماجرا به این صورت بیان شده است که ابراهیم از خداوند فرزند صالحی خواست و خداوند او را به نوجوانی(2) بردبار بشارت داد. مدتی بعد ابراهیم، خوابی دید که بر اساس آن مأموریت یافت فرزندش را قربانی کند. پس چون خواب را با فرزند در میان گذاشت، او با دلی آرام و بدون کوچک ترین مخالفت یا احتیاط و درنگ، فرمان خدا را پذیرفت و پدر را به اجرای آن تشویق کرد.

هر دو آماده اجرای این دستور شگفت شده بودند که خداوند به ابراهیم خطاب کرد وظیفه خویش را انجام داده است. آن گاه قربانی عظیمی را فدایی اسماعیل قرار داد. نکات آموزنده رفتار اسماعیل را با استناد به آیات قرآنی می توان چنین برشمرد:(3)

یک _ «یا ابَتَِ افْعَل ما تُؤْمَرْ؛ ای پدر! آنچه مأموری انجام ده.» (صافات: 102) این پاسخ اسماعیل، آکنده از ادب و فروتنی و آرام کننده قلب پدر بود. او با سکوت در برابر پدر، نهایت فروتنی را از خود نشان داد.

دو _ اسماعیل با قاطعیت خود برای انجام فرمان الهی، دل ابراهیم را آرام ساخت و به او اطمینان داد که این فرمان، از سوی خداوند است و جز

ص:149

اطاعت از آن، راه دیگری ندارد.

سه _ «سَتَجِدُنی إنْ شاءَ اللّه ُ مِنَ الصّابِرین؛ ان شاءاللّه مرا از شکیبایان خواهی یافت.» (صافات: 102) این جمله، نشان دهنده ادب الهی اسماعیل در برابر پروردگار و نفی استقلال از خود، در این ماجراست.

چهار _ حلم(1) و صبر اسماعیل که خدا به آن شهادت داده بود، در این ماجرا، ثابت و آشکار شد.

ص:150

تمام فضایل اخلاقی و انسانی بود و در شخصیت او همه خصلت های نیکو، از مهر و گذشت و فروتنی تا توکل و عفت، پارسایی، امانت و تدبیر، دیده می شد.(1)

زندگی یوسف سراسر آموزندگی است که به چند مورد مهم آن می پردازیم:

ص:151

دفاع و صداقت و پاکدامنی اش را اثبات کند. ازاین رو، در برابر صحنه سازی زلیخا در نزد عزیز مصر، به دفاع از خود برخاست و گفت: «هِی راوَدَتْنی عَن نَفْسی؛ او از من کام خواست». (یوسف: 26)

پس از تحمل چندین سال زندان نیز وقتی پیک آزادی نزد او رفت، برخلاف عادت زندانیان _ که مشتاقانه برای رهایی خود لحظه شماری می کنند _ برای آزادی خویش شرطی معیّن کرد که حاصل آن اثبات بی گناهی اش بود.(1)

ص:152

الرّاحِمین؛ امروز بر شما سرزنشی نیست خدا همه شما را می آمرزد و او مهربان ترین مهربانان است». (یوسف: 92)

ص:153

خود باقی هستی؟ ایوب پاسخ داد: همچنان که نیکی ها و نعمت های او را پذیرفته ام باید سختی ها و بلاهای او را نیز به جان بپذیرم».(1)

ص:154

ص:155

ای داوود! ما تو را در زمین جانشین قرار دادیم، پس میان مردم به حق داوری کن و هرگز از هوس پیروی مکن.

از مقام هایی که خدای تعالی به داوود عطا فرمود، مقام قضاوت و رفع اختلاف های مردم بود که وی در این زمینه با نهایت تلاش و قدرت، حق ستم دیدگان را به آنان بازمی گرداند.(1)

ص:156

سلیمان، ضمن اداره مقتدرانه کشوری پهناور و در کنار قضاوت های عادلانه اش، به بخش های مختلف نیز سرکشی می کرد. او بر حضور به موقع نیروها و لشکریان خود و انجام مأموریت های ویژه شان نظارت داشت. آیه زیر این ادعا را ثابت می کند:

وَتَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقَالَ مَا لِی لاَ أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کَانَ مِنْ الْغَائِبِینَ. (نمل: 20)

و جویای حال پرندگان شد، پس گفت: چه شده است که هدهد را نمی بینم یا شاید از غایبان است.

جمله پس از آن نیز نشان می دهد که نظارت و ارزیابی او، با واکنش های قاطعانه همراه بوده است:

همانا او را به عذابی سخت مجازات می کنم یا سرش را می برم، مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد.(1)

گواه دیگر بر نظارت کامل سلیمان بر امور این است که گروهی از شیاطینی که به عنوان بنّا و غواص به او خدمت می کردند، به سبب نافرمانی شان در غل و زنجیر و زندان او به سر می بردند.(2) بنابراین، در حکومتی که پرنده ای خرد و شیطانی نامرئی از چشم تیزبین سلیمان پنهان نمی ماند، بی شک هیچ انسانی جرئت تبهکاری نخواهد یافت و چنین زمام داری، اسوه حاکمان است.

ص:157

ستدلال می کرد؛ تا جایی که بدون ترس و بی پروا می گوید: «من به چیزی آگاهی یافتم که تو از آن آگاه نیستی».(1)

این آزادی را در شیوه دعوت از بلقیس به خداپرستی نیز می بینیم. سلیمان با قدرت خود می توانست به آسانی، آن قوم را به تسلیم وادارد، ولی همه آن تدبیرها و زمینه سازی ها، برای این بود که آنها آزادانه دین حق را بپذیرند و خورشیدپرستی را با اختیار خود و از عمق جان ترک کنند؛ زیرا هدف پیامبران فتح قلب ها و اندیشه هاست، نه فتح کشورها و سرزمین ها.

ص:158

امتیاز یونس این بود که چه در هنگام سختی و امتحان و چه در زمان آسایش و راحت، همواره تسبیح گوی ذات الهی بود و همین ویژگی، او را از زندان اندوه و شکم تاریک ماهی نجات بخشید.

و اگر از تسبیح کنندگان نبود، تا روز قیامت در دل ماهی ماندگار بود.(1)

در آیه دیگر، نجوای او با پروردگارش چنین آمده است:

پس در میان تاریکی ها ندا در داد که جز تو معبودی نیست. منزهی تو، به راستی که من از ستم کاران بودم.(2)

سرچشمه این راز و نیاز خالصانه و ذکر پیوسته خداوند، ایمانی بود که در دل یونس موج می زد؛ ایمانی که با وجود آن، حتی در سخت ترین شرایط، کلمه ای مبنی بر نارضایتی از قضای الهی، بر زبان نیاورد. ازاین رو، نعمت و لطف الهی در این آزمون یاور او شد!

اگر لطف پروردگارش شامل حالش نمی شد به یقین، نکوهش شده بر زمین خشک انداخته می شد. پس پروردگارش وی را برگزید و از شایستگانش گرداند.(3)

ص:159

إِنَّهُمْ کَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَبا وَرَهَبا وَکَانُوا لَنَا خَاشِعِینَ. (انبیاء: 90)

آنان در کارهای خیر شتاب می کردند و ما را از روی رغبت و بیم می خواندند و در برابر ما فروتن بودند.

آیاتی که قصه زکریا را حکایت می کنند، از ایمان، تقوا، پایداری و عفت آکنده اند. یکی از معروف ترین صفات این پیامبر الهی، شتاب در انجام دادن کارهای نیک و خدمت به مردم بود. در حقیقت، عبادت خالصانه زکریا و توجه او به خدای بزرگ، در رفتارهای اجتماعی اش نیز نمود یافته بود. به همین دلیل، به کارهای خیر و نیکی به بندگان خدا همت می گماشت. او همواره در حال عبادت بود و حتی جایگاه ویژه ای بدان اختصاص داده بود.(1) زکریا همواره مردم را به نماز و دعا به درگاه پروردگار تشویق می کرد و حتی آن گاه که از جانب خدا مأمور به سکوت شد، با اشاره، آنها را به نماز رهنمون ساخت.(2)

ص:160

خوش خلقی، ویژگی تمام پیامبران بوده است. قرآن، جلوه های این صفت را در یحیی، در نیکی او به پدر و مادر، مهرورزی اش به دیگران و پرهیز از زورگویی بیان کرده است:

وَحَنَانا مِنْ لَدُنَّا وَزَکَاةً وَکَانَ تَقِیّا وَبَرّا بِوَالِدَیْهِ وَلَمْ یَکُنْ جَبَّارا عَصِیّا. (مریم: 13)

و از جانب خود، مهرورزی و مهربانی و پاکی به او بخشیدیم و او تقوا پیشه بود و با پدر و مادر خویش نیک رفتار بود و زورگویی نافرمان نبود.

آن حضرت در پی سازش ناپذیری با قدرت های حاکم، مظلومانه به شهادت رسید. ازاین رو، باید او را اسوه شهادت و جان نثاری در راه زنده نگه داشتن احکام خدا دانست.(1)

ص:161

«وَ کانَتْ مِنَ القانِتینَ؛ و از طاعت پیشگان فرمان بردار بود.» (تحریم: 12) بنابراین، بهترین راه ترویج ایمان و نیکوترین صفت برای زن، پاک دامنی و حفظ عفاف است.

آموزه دیگر رفتار مریم برای همگان، تسلیم کامل او در برابر خواست خدا و تحمل سختی ها در این راه است، چنان که وقتی با القای روح الهی، حامل عیسی شد و قومش به او تهمت ناپاکی زدند، همچنان تسلیم قضای الهی بود و در ایمانش هیچ تزلزلی ایجاد نشد. هنگام وضع حمل نیز که در تنهایی و بی کسی به سر می برد، تنها به حمایت پروردگارش دل خوش داشت که البته به زیبایی یاری اش کرد.(1)

ص:162

جست. پس از پروردگارش درخواست نجات کرد و سرانجام، به شکلی فجیع زیر شکنجه های فرعون به قتل رسید.(1)

ص:163

و مقبول خداوند است و پاداش هایشان، با یقین و بی هیچ شرط خاصی بیان شده است.(1)

برخی فضایل فاطمه زهرا علیهاالسلام که در این آیات به آنها اشاره شده عبارت است از:

اول _ بندگی خدا: خداوند پس از بیان نعمت های بهشتی نیکوکاران، از آنها با تعبیر «عباداللّه»(2) یاد می کند. این وصف، نتیجه آراستگی آنان به زیور بندگی و به جا آوردن شرایط بندگی است.(3)

دوم _ اخلاص: «اِنَّما نُطْعِمُکُم لِوَجْهِ اللّه لا نُریدُ مِنْکُم جَزاءً وَ لا شَکُورا؛ ما فقط برای خشنودی خدا شما را اطعام می کنیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم.» (انسان: 9) در برخی روایات نقل شده است امیر مؤمنان و فاطمه زهرا علیهماالسلام (که این آیات درباره آنها نازل شده) هرگز جمله «إنَّما نُطْعِمُکُم» را بر زبان نیاوردند، بلکه خداوند از دلشان خبر داد.(4)

سوم _ هراس از معاد: «و یَخافُون یَوما کان شَرَّهُ مُسْتَطیرا؛ و از روزی که گزند آن فراگیرنده است می ترسیدند». (انسان: 7)

چهارم _ شکیبایی: «وَجَزیهُم بِما صَبَروُا جَنَّةً وَ حَریرا؛ و به پاس آنکه صبر کردند، به آنان بهشت و پرنیان پاداش داد». (انسان: 12)

پایداری، اساس هر طاعت و رستگاری است. ازاین رو، از عوامل راه یافتن نیکان به بهشت شمرده شده است.

پنجم _ وفای به نذر: «یُوفُونَ بالنَّذر؛ به نذر خود وفا می کنند.» (انسان: 7) آن حضرت، به پیمانی که با پروردگارش می بست، در هر شرایطی وفادار بود.

ششم _ انفاق و ایثار: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکینًا وَ یَتیمًا وَ أَسیرًا؛ و به خاطر دوستی

ص:164

[خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند». (انسان:8)

بنابر احادیث متواتر شیعه و سنی نقل شده است که حسن و حسین علیهماالسلام در کودکی بیمار شدند. پیامبر از آنان عیادت کرد و به امیرمؤمنان علی علیه السلام پیشنهاد داد برای شفایشان نذری بکنند. حضرت فرمود: پس از شفای آنان، برای شکر خدا سه روز روزه می گیریم. بنابر برخی روایات، حسنین و خدمت کار آنان، فضّه نیز نذر کردند روزه بگیرند.

پس چون حسنین بهبود یافتند به نذر خود وفا کردند و روزه گرفتند، درحالی که طعامی نداشتند. امیر مؤمنان مقداری جو قرض کرد و فاطمه علیهاالسلام با ثلث آن، پنج قرص نان پخت. هنگام افطار، مسکینی بر در خانه حاضر شد و درخواست طعام کرد. همه آنان مسکین را بر خود مقدم داشتند و در آن شب جز آب ننوشیدند. دومین روز هنگام افطار، نان جوین خود را به یتیمی بخشیدند. در شام گاه روز سوم نیز غذای خود را به اسیری دادند. صبح روز چهارم علی و فرزندانش درحالی که از شدت گرسنگی می لرزیدند، نزد پیامبر آمدند. مشاهده این حال بر پیامبران گران آمد. در این هنگام جبرئیل فرود آمد و به پیامبر به دلیل داشتن چنین خاندانی تبریک گفت و سوره «هل اتی» را بر وی نازل کرد.(1)

ص:165

ص:166

البته ما فرستادگان خود و کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا یاری می کنیم.

ص:167

الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ. (رعد: 29)

کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خوشا بر احوال آنها و سرانجام نیکوی آنها.

ص:168

إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ. (فصلت: 30)

در حقیقت کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست»؛ سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود آیند و گویند: «هان، بیم مدارید و غمگین مباشید»، و شما را به همان بهشتی که [انبیا] وعده داده بودند، بشارت باد.

ص:169

ص:170

11. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه البعثه، چاپ اول.

12. بروس کوئن، درآمدی بر جامعه شناسی، ترجمه: محسن ثلاثی، توتیا، چاپ یازدهم، 1381.

13. بطحایی، سید هاشم، فمینیسم از نظر اسلام، نوید اسلام، چاپ اول، 1383.

14. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، تهران، جاویدان، چاپ سیزدهم، 1360.

15. تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، تحقیق: مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، بی تا.

16. جزایری، محمدعلی، دروس اخلاق اسلامی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول.

17. جعفریان، رسول، سیره رسول خدا، دلیل ما، چاپ سوم، 1383.

18. جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1373.

19. _________________، حکمت اصول سیاسی اسلام، بنیاد نهج البلاغه، چاپ دوم، 1373.

20. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن مجید، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول، 1366.

21. _______________، عبدالله، حکمت عبادات، اسراء، چاپ هفتم.

22. حافظ شیرازی، خواجه شمس الدین محمد، دیوان حافظ، به اهتمام و تصحیح: قاسم غنی و محمد قزوینی، امامت، چاپ اول، 1382.

23. حجتی، سید محمدباقر، روان شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، دفتر اول و دوم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، 1376.

24. حرّ عاملی، محمد بن حسن، الجواهر السنیه (کلیات حدیث قدسی)، ترجمه: کاظمی خلخالی، انتشارات دهقان.

25. ____________، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه،

ص:171

تصحیح و تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

26. حسنی، ابوالحسن، ولایت در اندیشه سیاسی اسلام، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1384.

27. خرمشاهی، بهاءالدین، دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، نشر دوستان، چاپ دوم، 1381.

28. خزائلی، محمد، اعلام قرآن، تهران، امیر کبیر، 1371.

29. خمینی، سید روح الله، آداب الصلوة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ سوم، 1372.

30. ______________، تحریر الوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1379.

31. _______________، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1371.

32. _______________، سیمای زن در کلام امام خمینی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

33. _______________، صحیفه نور، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

34. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، تلخیص: غلامرضا مصباحی، سمت، چاپ اول، 1377.

35. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، زیر نظر: دکتر معین، نشر دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377.

36. رازی، ابوالفتوح، تفسیر روض الجنان و روح الجنان، آستان قدس رضوی.

37. (راغب اصفهانی)، حسین بن محمد، المفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیّه، 1416ه_ . ق.

38. رجایی، محمدکاظم، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، مؤسسه آموزشی

ص:172

امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1382.

39. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتب العربی، 1407 ه_ . ق.

40. سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، نشر مشعر، چاپ دهم، 1377.

41. ________________، مربی نمونه، تهران، دانش اسلامی، 1362.

42. سعدی شیرازی، شرف بن مصلح، کلیات سعدی، تصحیح: محمدعلی فروغی، نشر میلاد، چاپ دوم، 1380.

43. سید علوی، سید ابراهیم، این گونه معاشرت کنیم، رسالت قلم، چاپ نهم، 1372.

44. سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، 1408 ه_ . ق.

45. شبر، سید عبدالله، الاخلاق، ترجمه: محمدرضا جباران، هجرت، چاپ ششم، 1380.

46. شریعتی، محمدتقی، تفسیر نوین، جزء سی ام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

47. شمس تبریزی، گلچین غزلیات، گردآوری: محمدرضا علی قلی زاده، باقرالعلوم، چاپ مکرر، 1371.

48. (شیخ) طوسی، محمد بن حسن، امالی، نجف، نعمان.

49. طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

50. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

51. ___________________، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

52. _________________، سنن النبی، ترجمه و تحقیق: محمدهادی فقهی، انتشارات اسلامیه، 1362.

53. طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1406 ه_ . ق.

54. __________، امین الدین، جوامع الجامع، (ده جلدی در پنج مجلد)، دانشگاه

ص:173

تهران، چاپ سوم، 1412 ه_ . ق.

55. ____________، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1392 ه_ . ق.

56. طبسی، محمدجواد، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1376.

57. عباسی مقدم، مصطفی، اسوه های قرآنی و شیوه های تبلیغی آنان، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1379.

58. عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم الفهرس، انتشارات بیدار.

59. عراقی، فخر الدین محمد، دیوان اشعار، نگاه، 1380.

60. عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم، 1375.

61. فخر رازی، التفسیر الکبیر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم.

62. فرهادیان، رضا، آنچه والدین و مربیان باید بدانند، رئوف، چاپ پنجم، 1371.

63. فیض کاشانی، محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح: علی اکبر غفاری، مؤسسه نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم.

64. _______________، ملاّ محسن، تفسیر منهج الصادقین، تصحیح و تعلیق: ابوالحسن شعرانی، چاپ دوم، 1344.

* قرآن مجید، ترجمه: استاد فولادوند.

65. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ یازدهم، 1383.

66. قرطبی، ابوعبدالله محمد، الجامع لاحکام القرآن، قاهره، دارالنشر، 1401 ه_ . ق.

67. قمی، حاج شیخ عباس، مفاتیح الجنان، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ اول، 1381 ه_ . ق.

68. کریمی، حسین، حجاب های معرفت، نشر اسوه، چاپ اول، 1377.

69. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی (4 جلدی)، ترجمه: محمد جواد

ص:174

مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل البیت.

70. ________________، الکافی فی الاصول (2 جلدی)، تعلیق: محمدجعفر شمس الدین، بیروت، دارالمعارف، 1411 ه_ . ق.

71. گواهی، عبدالرحیم، کوثر (برداشت هایی از قرآن کریم)، آفتاب توسعه، چاپ اول، 1381.

72. متقی هندی، علاءالدین، کنز العمّال، بیروت، مؤسسة الرساله، بیروت، 1405ه_ . ق.

73. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، 1403 ه_ . ق.

74. _______________، حیاة القلوب، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1363.

75. محدثی، جواد، اخلاق معاشرت، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ هفتم، 1384.

76. ______________، هنر در قلمرو مکتب، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1376.

77. محلوجی، محمد، هنر در عرصه اندیشه، نشر امام شناسی، چاپ اول، 1377.

78. مشکینی، علی، ازدواج در اسلام، ترجمه: احمد جنتی، الهادی، چاپ دوازدهم.

79. مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، نشر مؤسسه آموزشی امام خمینی رحمه الله، چاپ دوم، 1378.

80. مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، نشر امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1377 و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1372.

81. مصباح یزدی، محمدتقی، جامی از زلال کوثر، مؤسسه امام خمینی رحمه الله، چاپ سوم، 1382.

82. مصباح یزدی، محمدتقی، خودشناسی برای خودسازی، مؤسسه امام خمینی رحمه الله، چاپ نهم، 1383.

83. _________________، راهیان کوی دوست، نشر مؤسسه آموزشی امام خمینی رحمه الله، چاپ هفتم، 1382.

84. _________________، معارف قرآن، نشر مؤسسة در راه حق، چاپ مکرر، 1373.

ص:175

85. مطهری، مرتضی، انسان کامل، صدرا، چاپ بیستم.

86. ______________، سیری در سیره نبوی، صدرا، چاپ سوم.

87. ______________، سیری در نهج البلاغه، صدرا، چاپ نوزدهم.

88. ______________، صد گفتار (خلاصه آثار)، تهران، دانشگاه امام صادق، چاپ سوم.

89. ______________، مجموعه آثار، صدرا، جلد بیستم، چاپ سوم، 1376.

90. معین، محمد، فرهنگ فارسی، انتشارات امیر کبیر.

91. مکارم شیرازی، پیام قرآن، نسل جوان، چاپ سوم، 1379.

92. مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1368.

93. منتظری، حسینعلی، دراساتٌ فی ولایة الفقیه، ترجمه: محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، چاپ اول، 1379.

94. منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، نشر سایه، جلد دوم، چاپ اول، 1383.

95. موسوی زنجانی، ابوالفضل، نظام اجتماعی اسلام، نشر رسالت، چاپ سوم، 1357.

96. مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، تصحیح: نیکلسون، امیر کبیر.

97. مهدوی کنی، محمدرضا، بیست گفتار، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1380.

98. ______________، نقطه های آغاز در اخلاق عملی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1374.

99. مؤیّدی، محمد، تفسیر معین للواعظین و المتعظین، بیروت، نشر بلاغ.

100. نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1407 ه_.ق.

101. نوری همدانی، حسین، امر به معروف و نهی از منکر، ترجمه: محمد محمدی، دفتر تبلیغات اسلامی.